Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

184

---

10.6.  Psixik rivojlanish  taraqqiyotini  o‘rganishdagi 

ikkita paradigmalar

Zamonaviy  psixolog  L.F.Obuxova,  L.S.Vigotskiyning  rivojla- 

nishga biologizatorlik, naturalistik va madaniy-tarixiy yondashuv- 

larning  prinsipial  asosiy  farqlari  haqidagi  talqiniga  tayanib, 

bolalar rivojlanishi tadqiqotida ikkita asosiy paradigmaning  mav- 

judligi  va  ajratilishini  uqtirgan:  tabiiy-ilmiy  hamda  madaniy-ta­

rixiy.  T.Kundan  so‘ng  u  paradigma  tushunchasini  ma’lum  bir 

vaqt  davomida  to‘plangan  yutuqlarni  ilmiy  birlashmaga  muam- 

molarni  va  ularning  yechimini  ko‘rsatish  modeli  barcha  tomo­

nidan  tan  olingan,  ilmiy  yutuq  sifatida  talqin  qilgan.  L.F.Obu­

xova  ta’kidlashicha,  paradigma  tushunchasi  psixologlar diqqatini 

psixologik maktab va  yo‘nalishIar asos qilib  olgan ustanovkalarni 

anglashga  qaratadi,  bu  ilm-fanning  bugungi  rivojlanishida,  psi- 

xologlarni bir-biridan farqlanuvchi ko‘pgina yondashuvlar va ta’li- 

motlar bilan  tanishtirishda juda  muhim.  Tabiiy-ilmiy  paradigma 

ham,  yosh  davrlar  psixologiyasi  tarixida  ham  uning  taraqqiyoti­

ni zamonaviy bosqichida ko‘pgina variantlar asosida ifodalangan. 

Asosiy  naturalistik  ustanovkalar  biogenetik  nazariya  me’yoriy 

yondashuv  klassik  bixeviorizm,  ikkita  omil  konvergensiyasi  na­

zariyasi  bolani  psixoanalitik  o'rganish  J.Piajening  intellektual 

rivojlanish ta’limoti singari tashqi sirtdan o‘xshamaydigan  nazari- 

yalar asosida yotadi.  0 ‘sha naturalistik metodologik yondashuvlar 

etiologik,  ekologik,  invayronmental,  ijtimoiy kognitiv va asoslan- 

gan  rivojlanishni  o‘rganishning  yangi  ta’limoti  hamda yo'nalishi 

yuzaga  keladi.  Bu  paradigmalar  doirasida psixik  rivojlanish tuzi- 

lishi va sharoitlari haqida ko‘pgina empirik dalillar to‘plangan sa- 

marali  tadqiqotlar  o‘tkazilgan  insoniyat  hayoti  va  psixikasining 

asosiy jihatlari,  sohalari,  xulq-atvor  intellekt  va  emotsional  iro- 

daviy  sohalar  tahlil  qilingan.  L.S.Vigotskiy  ishlarida  asos  solin- 

gan  madaniy-tarixiy  paradigmalar  A.N.Leontev,  A.V.Zaporojets, 

P.I.Zinchenko,  P.Ya.Galperin,  D.B.Elkonin,  M.I.Lisina,  W .D a- 

vidov,  L.A.Venger,  N.N.Poddyakova,  N.F.Talizina,  N.G.Salime-

185

---

na va ko‘pgina boshqalar tadqiqotlarida davom ettirilgan.  L.S.Vi­

gotskiy  nazariyasining  xorijiy  izdoshlari  D.J.Brunner,  M.Kov, 

S.Skribner,  R.Van der Veer,  D.J.Verch va boshqalar.

Har  ikkala  paradigma  ham  mavjudlikka  hamda  kelgusida 

rivojlanish huquqiga  ega,  ammo ularning  asosida bir-birini inkor 

qiluvchi  ilmiy  ustanovkalar  yotadi,  shuning  uchun  ular  oddiy 

jamlanib bo‘lmaydi.  Soddalashtirilgan elektrik yondashuvlarni va 

g‘oya  tushuncha  yoki  hatto  dalillarni  tanqid  qilmay  o‘zlashtirib 

olishdan qochish kerak.