Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

Bolalar rivojlanishidagi ikkita omil konvergensiyasi nazariyasi. 

Konvergensiya nazariyasi,  yoki uni yana 

ikki  omil 

nazariyasi  deb 

nomlaydilar,  biologik  va  ijtimoiy  omillarning  o‘zaro  munosa- 

batini ko‘rib chiquvchi  differensial psixologik sohasi mutaxassisi, 

nemis  psixologi  V.Shtern  (1975—1938)  tomonidan  ishlab  chiqil- 

gan.  Bu  nazariyaning  mohiyati  shundan  iboratki,  bolaning  psi­

xik  rivojlanishi  nasi  va  muhit  ta’siri  ostida  shakllanadigan jara­

yon sifatida kolib chiqiladi.  Konvergensiya nazariyasining asosiy 

masalasi axloqning egallangan shakllari qanday yuzaga keladi va 

ularga nasliylik hamda atrof-muhitning qanday ta’sir kolsatishi- 

ni  o‘rganishdan  iborat.

Psixologiyada  shu  vaqtda  ikkita  nazariy  konsepsiya  mavjud 

bolgan:  empirizm  («inson»  — toza  doska»)  va  nativizm  (tug‘ma 

g‘oyalar mavjud).  Shtern agar bu  ikki  qarama-qarshi nuqtayi  na- 

zarning mavjud bolishi uchun asos bor bolsa,  unda haqiqat ular-

84

---

ning  birlashuvidan iboratligini  taxmin  qildi.  U  psixik  rivojlanish 

tashqi  sharoitlar  bilan  ichki  ma’lumotlarning  birlashuvidir,  bi- 

roq yetakchi  ahamiyat baribir tug‘ma  omil  ortida  qoladi,  deb hi- 

soblaydi.  Bunga misol  sifatida  quyidagi fakt xizmat qilishi  mum­

kin:  atrof  olam  bolaga  o‘yin  uchun  material  yetkazib  beradi, 

uning  qanday va  qayerda o‘ynashi esa o‘yin  instinktining tug‘ma 

komponentlariga bog‘liq bo‘ladi.

V.Shtern rekapitulyatsiya konsepsiyasi tarafdori bo'lgan va bo­

la  go'daklikning  birinchi  oylarida  sut  emizuvchilar  bosqichida 

bolishini:  bu  reflektorli  va  impulsiv  axloq  bilan  tasdiqlanishi; 

hayotining  ikkinchi yarim yilligida u  predmetlarni  tutib  olish va 

taqlid  sharofati  bilan  oliy  sut  emizuvchi  (maymun)lar  bosqichi- 

ga  erishishi;  kelgusida  to‘g‘ri  yurish  va  nutqni  egallagach,  in- 

soniy  holatning  dastlabki  pog‘onasiga  chiqishi;  o‘yin  va  ertak- 

larning  birinchi  besh  yilida  u  ibtidoiy  aholi  pog‘onasida  turishi; 

yangi  bosqich  — maktabga  borish  — hiyla 

yuqori

  darajadagi  ijti­

moiy majburiyatlarni egallashi bilan bog‘liq ekanini aytadi.  Dast­

labki maktab yillari  antik va  qadimgi  dunyoning  eng oddiy maz- 

muni  bilan,  o‘rta  sinflar  — xristian  madaniyati,  yetuklik  yillari 

esa — yangi vaqt madaniyati bilan bog‘liq.

Rivojlanish  konvergensiyasining  nazariyasi  «olma  olmadan 

yiroqqa  tushmaydi»  va  «kim  bilan  bo‘lsang,  o‘shandan  orttirib 

olasan»  degan  mulohazalarni  tasdiqlaydi.  Ingliz