Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

23.3.  Pedagogik  o(zaro  harakatlar psixologiyasi

Pedagogik  muloqot  maxsus  jihatining  namoyon  bo'lishi  pe­

dagog  tomonidan  rag‘batlantirish  va  jazolash  usulining  qo'lla- 

nilishidir.  Agar  rag‘batlantirish  yoki  jazolash  xizmatga  yarasha 

odilona bo‘lsa,  ular o'quvchilarning yutuqlarini mustahkamlaydi, 

qollaydi.  Rag‘batlantirish  va  jazolash  usullarining  mustahkam- 

lash  roli  pedagogik  adolatga  bog'liq  boladi.  Pedagogik  nuqtayi

548

---

nazardan olgan holda samarali va samarali bo'lmagan rag‘batlan- 

tirish tavsifini keltiramiz.

Samarali rag'batlantirish

Sam

rag

‘1

larali 

bo‘lmagan 

aatlantirish

1

.

Muntazam  ravishda  amalga 

oshiriladi.

1

.

Vaqti-vaqti bilan amalga 

oshiriladi.

2

.

0

‘quvchining  qanday  xatti- 

harakatlari  rag‘batlantirishga 

loyiqligi o‘qituvchi tomonidan 

tushuntirib beriladi.

2

.

Umuman  amalga  oshiriladi, 

hech qanday izoh berilmaydi.

3.

0

‘quvchilar 

yutuqlari- 

dan  o‘qituvchining  shaxsan 

manfaatdor  ekanligi  bilan 

bog'liqligi.

3.

Rag‘batlantirish 

kerak 

bo‘lganligi  uchungina  amal­

ga 

oshiriladi, 

o‘qituvchi 

o‘quvchilar  yutuqlari  bilan 

qiziqmaydi.

4.

0

‘quvchilarning  ma’lum  yu- 

tuqqa erishganliklari kuzatilib 

boriladi.

4.

Ishda  o‘quvchilarning  ishti- 

roklariga umumiy qaraladi.

5.

0

‘quvchilar erishgan yutuqla- 

rining  ahamiyati  to‘g‘risida 

axborot berib boriladi.

5.

0

‘quvchiga  uning  natijalari- 

gina  aytiladi,  uning  ahami­

yati to‘g‘risida gapirilmaydi.

6

.

0

‘quvchilarni  yuqori  nati- 

jalarga erishish uchun o‘z ish- 

larini tashkil etishga o‘rgatish.

6

.

0

‘quvchilarga o‘z natijalarini 

boshqalarniki  bilan  taqqos- 

lashga  yo‘naltirish,  ularni 

raqobatlashga undash.

7.

0

‘quvchilarning  avvalgi  va 

hozirgi  yutuqlarini  solishti- 

rish.

7.

Bir  o‘quvchining  yutuqlarini 

boshqa o'quvchi yutuqlari bi­

lan solishtirish.

8

.

0

‘quvchining  sarf  qilgan  ku- 

chi yutuqlarga mos keladi.

8

.

0

‘quvchining sarf qilgan ku- 

chi yutuqlarga mos kelmaydi.

9.

0

‘quvchi  erishgan  natijalari 

bilan uni sarflaydigan kuchini 

solishtirish,  xohishi  bo‘lsa, 

o'quvchi  kelgusida  ham  yu­

tuqlarga  erishishi  mumkin- 

ligini ko‘rsatish.

9.

O'quvchi  erishgan  yutuqla­

rini  uning  qobiliyati  bilan 

bog‘lash  yoki  bu  natijaga 

faqat omad tufayligina erish- 

ganligini ko‘rsatish.

549

---

10

.

O'quvchining 

motivatsiya- 

siga  ta’sir  etish,  ichki  stimul- 

lariga  suyanish,  qiziqish,  o‘z- 

o‘zini  rivojlantirish  maqsadi, 

o'qishdan qoniqish va boshqa- 

lar.

10

.

Tashqi  stimullarga  suyanish: 

maqtov,  musobaqada  faqat 

g‘alabani  mo‘ljallash,  muko- 

fot olish va boshqalar.

11

.

0

‘quvchi  e’tiborini uning  yu- 

tuqlariga  qaratib,  bu  uning 

qobiliyati va imkoniyati tufay- 

li yuzaga kelganini ko'rsatish.

11

.

0

‘quvchining 

e’tiborini 

uning  o'qishdagi  yutuqlariga 

qaratib,  bu  o'qituvchining 

yoki  boshqa  biror  inson- 

ning  sa’y-harakati  ekanligini 

ta’kidlash.

12

.

Avvalgi 

vazifalar 

baja- 

rib 

bo‘linganidan 

so‘ng, 

o'quvchida  yangi  vazifalarni 

bajarishga qiziqish uyg‘otish.

12

.

0

‘quvchi  avvalgi  vazifalar­

ni  bajarmasdan  turib,  yana 

yangi  vazifalarni  yuklash, 

bu 

o'quvchi 

e’tiborining 

chalg‘ishiga olib keladi.

0

‘qituvchi  o‘quvchilarning  ko‘pgina  sa’y-harakatlariga  e’tibor 

qaratib,  ularni  yaxshi  ishlari  uchun  rag'batlantirib,  qilgan  xato- 

larini  doimo  eslatmasa,  buning  uchun  jazolamasa,  ijobiy  ta’sir 

o‘tkazishi  mumkin.  Xulosa  qilib  shuni  aytish joizki,  o‘qituvchi- 

ning  barcha  ijobiy,  umuminsoniy  axloq  me’yorlariga  mos  keluv- 

chi  xislatlari  ta’lim  faoliyatining  samaradorligini  oshirishda  kat- 

ta  ahamiyatga ega.