Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

sohasida  ijod

  qilib,  shu  fan  taraqqiyotiga  salmoqli 

hissa qo‘shgan mutafakkirlarimiz talaygina.

Abu Nasr Forobiy bolalarni axloqli, nazokatli qilib tarbiyalash- 

da  musiqa  bilimining  ahamiyati  haqida  bunday  deydi:  «Bu  fan 

shu  ma’noda  foydaliki,  kimning  fe’l-atvori  muvozanatni  yo‘qot- 

gan  bolsa,  u  tartibga  keltiradi,  kamol  topmaganlarni  kamolga

500

---

yetkazadi  va  muvozanatli  bolganlarni  muvozanatini  uzoq  mud- 

datga saqlaydi.  Musiqa ruhni davolaydi,  uning  so‘zlarining ta’siri 

bilan ruhiy quvvatlar o‘z  substansiyasiga uyg‘unlashadi va tartib- 

ga,  muvozanatga keladi».

Forobiy  o‘zining  «Iso-al-ulum»  kitobining  oxirgi  bolimida: 

«Inson  aqli  faqat  bilim  bilan  cheklanmaydi,  balki  odat  va  qa- 

rashlarni  o'zining  maqsadlariga  bo‘ysundira  olishi  va  yo‘naltiri- 

shi,  o‘zgartirishi  ham  mumkin»,  -   deb  yozadi.  Uning  fikricha, 

har  bir  kishi  bilimlarni  yaxshi  egallamog‘i,  yaxshi  va  barkamol 

tarbiya olmog‘i, eng yaxshi fazilatlarga ega bo‘lmog‘i kerak. Foro­

biy  fikricha,  kishidagi  tub  g‘oya  -   saodatdir.  Tarbiya vositasi bi­

lan  bolalarda  hosil  qilinadigan  barcha  insoniy,  axloqiy  fazilatlar 

shunga  qaratilmog‘i kerak.

Insonning  tabiatini  o‘zgartiradigan,  uning  shaxsini tarkib to- 

pishiga ta’sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqacha qilib 

aytganda, jamiyat  ishlab  chiqarish  kuchlari  hamda  ishlab  chiqa- 

rish  munosabatlarining  o‘sishi  va  o‘zgarishidir.  Bundan  tashqa­

ri inson shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi yana bir kuch- 

li  omil  —  inson  orttirgan  tajribalarining  tarbiya  vositasi  orqali 

bolalarga berilishidir.  Shunday qilib,  inson shaxsi juda murakkab 

psixologik  kategoriya  bolib,  u  kishining  individual  hayoti  davo­

mida  ma’lum konkret  omillarning  ta’siri  ostida  sekin-asta tarkib

I 

topadi.  Ilmiy  manbalarga  qaraganda  inson  shaxsi  uchta  omil­

lar ta’sirida tarkib topadi.  Ulardan birinchisi,  odam tugllib o‘sa- 

j 

digan  tashqi  ijtimoiy  muhitning  ta’siri  bolsa,  ikkinchisi,  odam- 

? 

ga  uzoq  muddat  davomida  tizimli  ravishda  beriladigan  ijtimoiy 

f 

ta’lim-tarbiyaning ta’siridir va nihoyat,  uchinchisi odamga nasliy 

yo‘1 bilan beriladigan irsiy omillarning ta’siridir.

Insonning  psixik  taraqqiyotida  va  shaxsiy  sifatlarining  tarkib 

topishida  tashqi,  ijtimoiy  muhit  va  tarbiyaning  roli  hal  etuvchi 

ahamiyatga egadir.  Lekin,  inson shaxsining tarkib topishi,  yuqo- 

rida  aytib  o‘tganimizdek,  faqat  shu  ikkita  omilga  emas,  balki 

j 

uchinchi  bir  omilga  ham  bogliqdir.  Bu  omil  nasliy  yo‘1  bilan 

ayrim  anatomik  va  biologik  xususiyatlarning  ta’siridir.  Masalan:

501

---

tanasining  tuzilishi,  sochi  va  ko‘zlarining  rangi,  ovozi,  gapirish 

uslublari,  ayrim  harakatlari  tug‘ma  ravishda  berilishi  mumkin. 

Lekin,  shuni  hech  qachon  esdan  chiqarmaslik  kerakki,  odamga 

hech vaqt uning psixik xususiyatlari,  ya’ni uning  aqliy tomonlari 

bilan  bogliq bolgan  sifatlari  nasliy  yo‘1 bilan berilmaydi.  Niho- 

yat, ayrim hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matema- 

tika  qobiliyatlari nasliy yo‘1 bilan berilishi mumkin.  Bunday im- 

koniyatlarning  amalga  oshirilishi,  ya’ni  ro‘yobga  chiqishi  uchun 

albatta,  ma’lum sharoit bolishi kerak.

Hozirgi  kunda  xalqimiz  orasidan  yetishib  chiqqan  iste’dodli 

olimlar,  muhandis-ixtirochilar,  yozuvchi va shoirlar,  davlat va ja- 

moat  arboblari,  iste’dodli artistlar,  rassomlar va boshqa kishilari- 

mizga nasliy yo‘1 bilan berilgan barcha imkoniyatlarning ro‘yobga 

chiqishi  uchun  har  qanday  sharoit  maydonga  kelganligining  da- 

lili bola oladi.

Shaxsning  barcha  xususiyatlari,  munosabatlari  va  xatti-hara- 

katlari shaxsning hayoti faoliyatida ma’lum rolni bajaruvchi va har

502

---

biri murakkab  qurilmadan iborat bolgan hamda shartli ravishda 

to‘rtta o‘zaro mustahkam boglangan funksional bosqichlarga bir- 

lashtiriladi:

Shaxsning  ana  shu  ijtimoiy ahamiyatga  ega bolgan barcha  si- 

fatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi 

shaxsning xulq-atvori va xatti-harakatlarini belgilaydi.

Birinchi  tizimning  hosil  bolishida  analizatorlar  o‘rtasidagi 

doimiy tabiiy aloqani aks ettiruvchi fllogenetik mexanizmlar kat­

ta rol o‘ynaydi.  Biroq, bu ilgari yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, 

ontogenez  jarayonida  filogenetik  analizatorlar  o‘rtasidagi  aloqa 

vaqtli  aloqalar  bilan  organik jihatdan  qo'shilib  keladilar.  Bunda 

mazkur tizimning ichida perseptiv tizimga o lib  ketadigan yuksak 

darajada  integratsiyalangan  ma’lum  ichki  sensor  komplekslarni 

hosil  qiladi.  Bunday  komplekslar  qatoriga  nutq,  eshitish,  ko‘rish 

hamda  sensomotor  komplekslarni  kiritish  mumkin.  Mana  shu 

komplekslarning  hammasi  odamning  hayot-faoliyati  jarayoni­

da  o‘zaro  bir-biri bilan  doimiy aloqaga  kirishib,  sensor-perseptiv 

uyushishning  yagona  funksional  dinamik  tizimini  yaratadi.  In­

sonning  sensor-perseptiv jihatlari  doimo takomillashib boradi.

Ikkinchi  tizim barqaror psixik holatlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Bu 

holatlar  bolaning  aniq  maqsadni  ko‘zlovchi  va  foydali  faoliyati­

ning  ongli  subyekti  sifatida  boshlagan  harakatlarining  dastlabki 

yillaridayoq  shakllana  boshlaydi.  Temperament,  intellekt,  bilim 

va munosabat ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi.

Uchinchi tizim — shaxsni arbob sifatida stabilizatsiya tizimidir. 

Yo‘naltirilganlik,  qobiliyat,  mustaqillik va xarakter uning tarkibiy 

qismini  tashkil etadi.

Yo‘naltirilganlik — shaxsning integral va generalizatsiya qilin- 

gan xususiyatidir.

Yo‘naltirilganlik  bilim,  munosabatlarning  hamda  shaxsning 

xulq-atvori  va  xatti-harakatlarida  ijtimoiy  ahamiyat  yetakchilik 

qilgan motivlarning bir butun ekanligida o‘z ifodasini topadi.  Bu 

xususiyat  odamning  dunyoqarashi,  qiziqishlari va  ma’naviy ehti- 

yojlarida namoyon boladi.

503

---

Yo‘naltirilganlik strukturasida g‘oyaviy e’tiqod katta rol o‘ynay- 

di.  G ‘oyaviy  e’tiqod  — bu  bilimning,  o‘sha  shaxsga  xos  bo‘lgan 

intellektual,  emotsional va  iroda  sifatlarining  sintezi,  g‘oyalar va 

xatti-harakatlar bir butunligining negizidir.

To‘rtinchi  tizim  o‘z  ichiga  shunday  xususiyatlar,  munosabat­

lar va xatti-harakatlarni oladi-ki, ularda real shaxslarning ijtimoiy 

«o‘y fikrlari va his-tuyg‘ulari» aks ettiriladi.  Ular bu shaxslarning 

siyosiy jihatdan ongli,  ijtimoiy taraqqiyotning mas’ul arboblari si­

fatida xulq-atvorini belgilab beradi.  Bunga gumanizm,  optimizm 

va mehnatsevarlik fazilatlari kiradi.

Shaxs  shakllanishida  u  yashayotgan  muhit,  kishilar,  jamiyat­

ning  roli juda  kattadir.  Masalan,  biron  mahallada  inson  shaxsi- 

ning  tarkib  topishiga  faol  ta’sir  ko‘rsatuvchi  yuzta  o‘ziga  xos  ij­

timoiy  muhit bor degan  ma’noni bildiradi.  Bu yerda  shunday bir 

savol  tug'iladi:  «Tashqi  muhit  inson  shaxsining  tarkib  topishiga 

qanday ta’sir qiladi?»

Birinchidan,  ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar  odamning  on­

giga bevosita ta’sir qilib,  unda chuqur iz qoldiradi.

Ikkinchidan,  tashqi  ijtimoiy  muhit  ta’sirining  chuqurroq  va 

mustahkamroq bolishiga odamning o‘zi yordam beradi. Ma’lum- 

ki,  bolalar o‘z tabiatlariga ko‘ra,  ilk bolalik chog‘laridan boshlab, 

nihoyat darajada taqlidchan bo‘ladilar.  Bolalar katta odamlarning 

barcha  xatti-harakatlariga  bevosita  taqlid  qilish  orqali  bu  xat­

ti-harakatlarni,  yaxshi-yomon  fazilatlarni  o‘zlariga  singdirib  bo- 

radilar.  Bolalar oilada,  ko‘cha-ko‘yda,  katta  odamlarning  har bir 

harakatlarini,  o‘zaro  munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar.

Inson  shaxsining  tarkib  topishida  tashqi  ijtimoiy  muhitning 

roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta’kidlab o‘tish zarurki, ay­

rim g‘ayritabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishida tashqi 

muhit ta’sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini to‘la tas- 

diqlaydi.  Biz  ayrim tasodifiy hollarda  odam bolalarining yovvoyi 

hayvonlar muhitiga tushib qolish hodisasini nazarda tutayapmiz. 

Hayotda bunday hodisalar juda siyrak bo‘lsa ham har holda uch- 

rab turadi.  Masalan,  hindistonlik doktor Sing Kalkutta yaqinida-

504

---

gi  o'rmonzorda bo‘ri bolalari  bilan birga  ikkita  odam bolasining 

ham to‘rt  oyoqlab  yugurib  yurganini  ko‘rib  qoladi.  Keyin  ularni 

poylab,  qarorgohlarini  topib,  bolalarni  olib  ketadi.  Ulardan  bi- 

riga  Amala,  ikkinchisiga  Kamala  deb  nom  qo‘yadi.  Shu  narsa 

xarakterliki,  bolalar yoshlikdan  bo'rilar  muhitiga  tushib  qolgan- 

liklari tufayli,  fe’l-atvorlari,  xatti-harakatlari jihatidan bo‘rilardan 

farq qilmas edilar.  Nutq yo‘q,  demak tafakkur ham nihoyat dara- 

jada  cheklangan  edi.  Juda  katta  qiyinchiliklar bilan  qayta tarbi- 

yalanayotgan  bo‘ri  muhitidagi bolalar  shamollash  natijasida  o‘lib 

qoladilar.  Bu  hodisa  odamning  shaxs  sifatida  rivojlanishi  uchun 

eng  avval  insoniy muhit,  ya’ni  ijtimoiy muhit bo‘lishi kerakligini 

to‘la tasdiqlaydi.  Shaxs va uning psixologiyasiga ta’sir etuvchi ik­

kinchi  omil  ta’lim-tarbiyaning  ta’siridir.  Ma’lumki,  ta’lim-tar- 

biya  inson  ongini  shakllantiradi,  uning  dunyoqarashi,  e’tiqodi, 

hayotga  bolgan  munosabatini  tarkib  toptiradi.  Agar bolalarning 

ruhiy  taraqqiyotlari  va  shaxsiy  xususiyatlarining  tarkib  topishi 

faqat  tashqi  ijtimoiy  muhit  bilan,  ta’lim-tarbiyaning  o‘zigagina 

bog‘liq  bo‘lganda  edi,  unday  paytda  biz  bir  xilda  sun’iy  va  ay- 

nan bir xil ta’lim-tarbiya  sistemasini tashkil qilib,  har tomondan 

bab-baravar  taraqqiy  etgan  va  deyarli  bir  xil  shaxsiy  xususiyat- 

larga  ega  shaxslarni yetishtirib  chiqarar  edik.  Vaholanki,  bunday 

bo‘lishi  mumkin  emas.  Shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  bola  shaxsi­

ning  tarkib  topishiga  ta’lim-tarbiyaning  ta’siri  deganda,  albatta, 

birinchi  navbatda tarbiya  muassasalarida,  ya’ni bog‘cha,  maktab, 

internat,  litsey  va  kollejlarda  beriladigan  ta’lim-tarbiya  tushuni- 

ladi.  Biroq, bundan oilada bolaga beriladigan ta’lim-tarbiya mut- 

laqo  mustasno  emas.  Oiladagi  umumiy  ijtimoiy  muhitdan  tash­

qari,  oilada beriladigan ta’lim-tarbiyaning ham roli kattadir.  Bola 

tarbiyasi bilan sistemali shug‘ullanadigan va umuman shug‘ullan- 

maydigan  oilalarga misollar keltirish mumkin.

Odamning  ruhiy  taraqqiyoti  va  shaxsiy  xususiyatlarining 

tarkib  topishi  haqida  gapirar  ekanmiz,  yana  bir  muhim  narsa 

ustida  to‘xtab  o‘tish  kerak.  Hozirgi  kunda  tez-tez  akseleratsiya 

terminini ishlatayapmiz.  Xo‘sh akseleratsiya bu nima? Akselerat-

505

---

siya «tezlatish» degan ma’noni anglatadi.  Hozirgi kunda bolalarni 

ham jismoniy,  ham  ruhiy jihatdan juda jadallik  bilan  rivojlana- 

yotganliklarining  guvohi  bo‘lib  turibmiz.  Xo‘sh,  buning  sababi 

nima  bolishi  mumkin?  Albatta,  bunga  turli  fikrlar  bor.  Ayrim 

olimlar akseleratsiyaning sababini ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan 

boglab  tushuntirishga  intilmoqdalar.  Ularning  fikricha,  ilmiy- 

texnikaning juda jadal  temp  bilan  rivojlanishi  insoniyatning  ol- 

diga mislsiz ko‘p axborotlarni idrok qilish va fikrda qayta ishlash 

talablarini  qo‘yadi.  Bu  talab  o‘z  navbatida insonni  har  tomonla- 

ma,  ya’ni  ham jismoniy,  ham  psixik jihatdan  tez  rivojlanishiga 

olib  keldi.  Yuqorida  aytib  o‘tilgan  olimlarning  fikricha,  aksele- 

ratsiya  -  bu XX asrning ikkinchi yarmiga xos bolgan hodisadir.

Tarbiyali  bolish  -   bu  xulq-atvorini  nazorat  qilishdan  iborat- 

dir.  Bunday nazorat  insonga yomon  xatti-harakatlarni  bajarmas- 

lik  imkoniyatini beradi.  Agar shaxs  xulq-atvorini  axloqiyligi  ha­

qida qayg‘ursa,  u ijtimoiylashuvga erishgan boladi.

Tarbiyalanganlik  ijtimoiylashuvni  o‘rganish  jarayoni  sifati­

da  qaraladigan  yosh  psixologiyasida  olingan  natijalarga  asosla­

nadi,  Bola  o‘zini  egotsentrik  emas,  balki  tarbiyali  tutishi  uchun 

tarbiyalanganlik  qanday  rag‘batlantirilishi  kerak?  Tarbiya  o‘z 

mohiyatiga  ko‘ra  ijtimoiy  jihatdan  ijobiy  ehtiyojlarni  hosil  qi- 

lishidir.  Agar ta’lim shaxsning ongini shakllantirish bolsa,  tarbi­

ya uning ongsizlik sohasiga ta’sir etishdir.  Bolalarga ularni tarbi- 

yalaydiganlarga  hissiy yaqinlik xos.  Odatda 

6

  oylik bolalar  unga 

g‘amxo‘rlik  qiladigan  ota-onasiga  boglanib  qoladilar.  Ota-ona- 

ning  oldida,  ular  bilan  muloqotda  bolish  bolalarga  juda  yoqa- 

di,  ularning  yo‘qligi  bolaga  yoqmaydi.  Ota-onaning  g‘amxo‘rli- 

gini  bildiradigan  so‘zlar,  xatti-harakatlar  bola  uchun juda  katta 

ahamiyatga  ega,  uni  erkalamaslik,  suymaslik  salbiy  ahamiyatga 

ega  boladi.  Xulq-atvorning  dastlabki  ijtimoiylashuvi  xuddi  shu 

o‘rganish jarayoni  orqali  sodir  bolishi  mumkin:  xulq-atvorning 

istalgan  shakllari  g‘amxo‘rlik  va  e’tibor  bilan  taqdirlanadi,  ku- 

tilmagan  shakllari  esa  qollab-quvvatlanmaydi.  Lekin,  yaxshi 

xulq-atvorni rag‘batlantirish va yomon xulq-atvor uchun jazolash

506

---

axloqiy ijtimoiylashuvning kichik bir qismidir.  Biz ko'rib chiqqan 

xulq-atvor hamma bolalarga ham taalluqli emas.

Bolalarni  tarbiyalash  samaradorligini  oshirishda  an’ana  va 

urf-odatlarning roli katta.  Xalq  urf-odatlari,  an’analari va maro- 

simlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ular odamlarni bir-bi- 

riga yaqinlashtiradi, do‘stlik-birodarlik his-tuyg‘ularini rivojlanti- 

radi.  Bular o‘z navbatida yoshlar uchun ibrat namunasini o‘taydi.

Tarbiya jarayonida g‘amxo‘rlikning funksiyasi kattadir.  Bolalar 

befarq  ota-onalarga  nisbatan  g‘amxo‘r  ota-onaga  ko‘proq  taqlid 

qiladilar.  G ‘amxo‘r  ota-onalar  bolaning  salbiy  xulq-atvorini 

qo‘llab-quvvatlamaganda,  bola  o‘z  xatti-harakatlarining  oqibati- 

ni  ertaroq anglaydi.

Tarbiyaviy jarayonni amalga oshirishda g‘amxo‘rlik bilan bir qa- 

torda yaxshi ko'rishga asoslangan intizomga rioya qilish zarurdir. 

Bu  bola  bilan  doimiy  muloqotni,  tushuntirishni,  muhokama  qi- 

lishni,  agar bolaning xulq-atvori shuni talab qilsa,  og‘zaki tanbeh 

berishni,  yaxshi xulq-atvor uchun taqdirlashni nazarda tutadi.

Bola  shaxsi  rivojlanishining  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  uning 

ilk davrlardagi rivojlanishini aniqlamasdan turib tushunish qiyin. 

Axloqiy  rivojlanish  ilk  bor  shaxsning  umumiy  xususiyatlari  va 

xislatlari  shaklida  shakllanishi  haqidagi  g'oyalar  ilk  bor  X.Xart- 

shorn  va  M.Meylar  tomonidan  ilgari  surilgan  bolib,  ularning 

fikricha,  axloqiy  xulq-atvorni  keltirib  chiqaruvchi  va  faoliyat- 

ga  undovchi  fenomenlar  aniqlanmaguncha  axloqiy  rivojlanishni 

o‘rganib  bolmaydi.  X.Xartshorn  va  M.Meylar  olib  borgan  tad- 

qiqotlarning asosiy maqsadi axloq normalariga rioya qilishda bo­

la shaxsining umumlashgan xislatlarini shakllantirish muhim  rol 

o‘ynaydimi yoki xususiy  axloqiy  odatlar  ahamiyatliroqmi,  degan 

savolga javob  topish bolib,  tadqiqotlardan  shu  narsa  aniqlanadi- 

ki,  axloqiy  normalarni  bola  ongiga  singdirilishida  xususiy  odat- 

larni yuzaga keltirish va o‘ziga xos ta’lim nazariyasiga asoslanish 

ustunligi yaqqol namoyon boladi.

0

‘quvchilar tomonidan ba’zi bir axloqiy tushunchalar va tasav- 

vurlarning o‘zlashtirilishi va ularning bola  shaxsiga bolgan ta’si-

507

---

rini  psixologik  nuqtayi  nazardan  o‘rgangan  V.A.Krutetskiy  o‘z 

tadqiqotida  10 ta asosiy tushunchani tanlab oladi.  Bular: qat’iylik, 

sezgirlik,  faxrlanish,  haqgo‘ylik,  mardlik,  bir  so‘zlilik,  kam- 

suqumlik,  qo‘rqmaslik,  faxrlanish, burch kabilardir.  Olim o‘tkaz- 

gan  tadqiqotidan  shunday  xulosaga  keladiki,  o‘quvchilar  ushbu 

tushunchalarni mukammal tushunishlari va hayotga tatbiq etish- 

lari uchun:

o‘quvchilar faolligini oshirish;