Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

qis- 

mi,  o‘quvchilarning faoliyati bilan bog‘liq ravishdagi tashkiliy ja- 

rayon  sifatida  namoyon bo‘ladi.  Birinchi  holda  o‘qish ta’limning 

bir  tomoni  hisoblanadi,  ikkinchi  holda  ijtimoiylashuvning  nati- 

jasidir.  0 ‘rganish  har  qanday  faoliyatning  natijasi bo'lishi  mum­

kin,  ta’lim va  o‘qish tushunchalari  esa maxsus  o‘quv faoliyati bi­

lan bog‘liqdir.

Agar  faoliyatning  asosiy  motivi  sifatida  bilishga  qiziqish  yoki 

individning  psixologik  taraqqiyoti  nazarda  tutilsa,  o‘quv  faoliya­

ti  haqida  gapiriladi.  Agar  motiv  individning  u  yoki  bu  ehtiyoj- 

larini  qondirishga  qaratilgan  bo‘lsa,  «o‘rganish»  tushunchasidan 

foydalaniladi.  Bunday  yo‘l-yo‘lakay  o‘rganishga  misol  sifatida 

ma’lumotlarni  ixtiyorsiz  ravishda  eslab  qolish,  o‘quv  maqsad-

474

---

larini  ko‘zda  tutmagan  harakatlarni  misol  keltirishimiz  mum­

kin.  Ta’lim  va  o'qish  —  har  doim  ongli jarayonlardir,  o‘rganish 

esa  ongsiz  darajada  ham  ro‘y berishi  mumkin.  Ta’lim,  o‘qish  va 

o‘rganish  orasidagi  yana  bir  farq  ma’lumotlarni  o‘zlashtirishga 

tayyorlik  turli  yosh  davrlarida  turlicha  namoyon  bo‘ladi.  0 ‘rga- 

nishning elemantar turlari  — imprinting,  shartli reflektor va ope­

rant  turlariga  -   bola  tug‘ilishi  bilanoq  amalda  tayyor  boladi. 

0

£qish  bilim,  malaka va  ko'nikmalarni  o'zlashtirish  uchun  ong­

li,  maqsadga yo'naltirilgan qobiliyat sifatida bolada 4—5 yoshligi- 

da  namoyon boladi,  mustaqil  o'qishga tayyorlik maktabning bi- 

rinchi  sinflarida,  ya’ni  6-7 yosh  atroflda vujudga keladi.

0

‘rganish jarayoni  faoliyat sifatida  quyidagi o‘quv-intellektual 

mexanizmlar hisobiga amalga oshadi:

Assotsiatsiyalarning shakllanishi

Taqlid qilish

Farqlash va umumlashtirish

Insayt  (taxmin)

Ijod

1.  Assotsiatsiyalarning shakllanishi.  Bu mexanizm alohida bi­

limlar orasida  yoki tajriba  qismlari  o‘rtasida vaqtinchalik bogla- 

nishlar o‘rnatish asosida yotadi.

2.  Taqlid  qilish.  Ko‘nikma  va  malakalar  shakllanishi  uchun 

asos boladi.

3.  Farqlash va  umumlashtirish.  Tushunchalar  shakllanishi bi­

lan bogliq.

475

---

4.  Insayt  (taxmin).  Inson  tomonidan  qandaydir  yangi  infor- 

matsiyani  qarab  chiqish,  o‘tmish tajribadan  ma’lum  narsada  no- 

ma’lumni ko‘rishdir.  Insayt bolaning  intellekti rivojlanishi uchun 

kognitiv baza hisoblanadi.

5.  Ijod.  Yangi bilim,  ko‘nikma va malakalarni yaratish uchun 

asos hisoblanadi.

0

‘rganishning  muvaffaqiyati  turli  xil  omillarga  bogliq,  ular 

ichida  quyidagi  psixologik  omillar  muhim:  o‘quv  faoliyati  moti- 

vatsiyasi, bilish jarayonlari -  idrok,  diqqat,  xayol, xotira,  tafakkur 

va  nutqning  ixtiyoriyligi,  o‘quvchilarda  irodaviy va  boshqa  shaxs 

xislatlari:  mas’uliyat,  tirishqoqlik,  maqsadga  intiluvchanlik,  inti- 

zomlilik,  onglilik,  tartiblilik  va boshqalarning  mavjudligi.  0 ‘quv 

faoliyati  samaradorligining psixologik omillariga hamkorlik faoli- 

yatidagi insonlar — o‘qituvchilar va sinfdoshlari bilan o‘zaro  ta’sir 

qila olish ko‘nikmasi, intellektual rivojlanganlik va boshqalar kira­

di.  Bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida o‘rganishga bolgan  tayyor- 

lik  (ustanovka)  muhim  hisoblanadi,  bunda  o‘quv  vazifalarining 

o‘qituvchi tomonidan qo‘yilishi,  o‘quvchi tomonidan qabul qilini- 

shi muhim bolib,  bunda o‘qituvchi o‘rgatadi,  o‘quvchi o‘rganadi.

Rus psixologi A.N.Leontev inson faoliyatining psixik va  ama­

liy  shakllari  mavjudligini,  bola  ongi  aynan o‘quv faoliyatida  o‘si- 

shini  ta’kidlaydi.  D.B.Elkonin  esa  o‘quv  faoliyatining  xususiyat- 

larini  ko‘rsatib,  uni  mohiyatiga,  mazmuniga  va  o‘zini  namoyon 

etish  shakliga  ko'ra  ijtimoiyligini  ta’kidlaydi.  0 ‘quv  faoliyati  bu 

shunday  faoliyatki,  uning  natijasida  avvalo  o'quvchida  o‘zgarish 

yuz beradi.  Uning mahsuli turli motivlar asosida qurilgan bolishi 

darkor.  Bu  motivlar bevosita  o‘quvchi  shaxsining  o'sishi va  rivoj­

lanishi  bilan  bogliq  bolishi  kerak.  0 ‘quv  faoliyati  ta’lim,  o‘qish 

va o‘rganish degan tushunchalar bilan bevosita bogliqdir.

Ta’lim  o‘qituvchi  va  o‘quvchi  hamkorligidagi  o‘quv  faoliya­

ti,  o‘qituvchining  bilim,  ko‘nikma va  malakalarini  o‘quvchilarga 

o‘rgatish jarayonidir.

Ta’lim  jarayoni  bevosita  muayyan  axborotni,  harakatlarni, 

xulq-atvorning shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgandir.  0 ‘qish va

476

---

o‘rgatish  tushunchalari  o‘quv  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  ular 

bilim,  ko‘nikma  va  malakalarni  o‘zlashtirishga,  o'rgatishga  xiz- 

mat qiladi.  0 ‘quv faoliyatining besh  elementi mavjud:

D.B.Elkoninning ta’kidlashicha,  o‘quv  faoliyatining  shakllan- 

tirilishi bu faoliyatning ayrim kishilar tomonidan bajarilishini as- 

ta-sekinlik  bilan  o'quvchining  o‘ziga  o‘qituvchining  ishtirokisiz 

mustaqil bajarish uchun  o‘tkazilishidir.