|
2.
V.VDavidov nazariyasi.
Ushbu nazariya mazmunini kichik
maktab yoshidagi o‘quvchilarning ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirishi
tashkil qiladi. Ushbu nazariyaga ko‘ra ta’lim jarayonida o'quvchilar
464
tomonidan nazariy tushunchalar tizimi o‘zlashtirilishi lozim bo‘lib,
bu o‘z o‘rnida xususiydan umumiy bilimlarga o‘tilishni ta’minlaydi.
VY.Davidovning ta’kidlashicha, o‘quv materialini induk-
tiv usul bilan bayon etish, o‘quvchilarda fikrlash jarayonining
faqat bir tomonini ya’ni, konkretdan mavhumlashtirishga tomon
yo‘nalgan mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan. Bunday
mantiq natijasida bola tafakkuri bir tomonlama rivojlanadi, ilmiy
tushunchalar va qoidalar bir tomonlama o‘zlashtiriladi.
3.
Qator nazariyalar muammoli ta’lim bilan bogliq bo‘lib,
L.V.Zankov va A.M.Matyushkin tomonidan olib borilgan tad
qiqotlar ta’limda muammoli darslarni tashkil etishga qaratilgandir.
Ta’limning psixologik asoslari muammosi ko‘pgina masalalarni
qamrab oladi. Ta’limning muvaffaqiyati qator psixologik omillar-
ga bogliq boladi. Asosiy omillardan biri o‘quvchining o‘qish-
ga bolgan munosabatidir. Bu munosabat o‘quvchining diqqati,
his-tuyg‘ulari, qiziqishlari va irodasida, shuningdek, shaxsning
tutgan yolida namoyon boladi.
Ta’lim jarayoni avvalo o‘quvchilar diqqatini rivojlantirish-
ni talab etadi. Darslarda ko‘rgazmali qurollardan, axborot tex-
nologiyalari vositalaridan foydalanish ta’lim oluvchining diqqa
tini rivojlantiradigan omillardan hisoblanadi. Ta’lim jarayonida
ta’lim beruvchining vazifasi darsda o‘quvchilarning faolligini yu
zaga keltirishgina emas, balki
0
‘quvchilarning darsda o‘tiladi-
gan materialni idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish hamdir.
Dars jarayonida
0
‘quvchilarning diqqati o‘zgarib turadi. 0 ‘qitish
jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish, o‘quvchilar diqqati
ni materialning asosiy jihatlariga hamda o‘zlashtirilgan material
ni takrorlashga jalb etish kerak.
Ta’lim jarayonining samaradorligi ko‘p jihatdan o‘qituvchi to
monidan beriladigan ko‘rsatmalarga ham bogliq. 0 ‘qituvchining
roli shundan iboratki, u o‘quvchilarda tegishli ustanovkani hosil
qilishi, nimani vaqtincha, nimani umrbod esda olib qolish ke
rakligini, nimani esda olib qolmasdan, faqat tushunib olish ki-
foya qilishini, nimani so‘zma-so‘z esda olib qolish kerakligini,
465
Ong va faoliyat birligining psixologiyada qabul qilingan ta-
moyili ong bilan faoliyat bir-biriga qarama-qarshi emas, lekin
ular bir-biriga aynan o‘xshash ham emas, ammo birlikni tash
kil etishini bildiradi. Ong faoliyatning ichki rejasini, uning pro-
grammasini tashkil etadi. Voqelikning o‘zgaruvchan modeli ay
nan ongda hosil boladiki, odam o‘zini qurshab turgan muhitda
shuning yordamida mo‘ljal oladi.
Ong va faoliyatning birligi tamoyili psixologlarga xulq-atvorni,
faoliyatni o‘rganayotib, harakatning maqsadlariga erishishning mu-
vaffaqiyatini ta’minlovchi ichki psixologik mexanizmlarni aniqlash,
ya’ni psixikaning obyektiv qonuniyatlarini ochish imkonini berdi.
Psixika va ongning faoliyatda rivojlanishi tamoyili shuni
anglatadiki, psixika agar faoliyat samarasi va rivojlanish mahsuli
sifatida qaraladigan bolsagina, u to‘g‘ri tushunilishi va aynan bir
xil tarzda izohlab berilishi mumkin. Bu tamoyil psixologlardan
P.P.Blonskiy, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn,
B.M.Teplov va boshqalarning ilmiy ishlarida o‘z aksini topdi.
XIX asrning o‘rtalarida ilmiy fikrlar taraqqiyotida rivojlanish
tamoyilining keng tarqalganligini kuzatish mumkin. G.Gegel
bilishni dialektik metodlarining asosiy holatlarini bayon etib,
o‘rganilayotgan hodisalarga rivojlanish va tarixiylik tamoyili
nuqtayi nazaridan yondashib, o‘z nuqtayi nazarini psixologiya-
ga ham tatbiq etdi. Uning ta’kidlashicha, psixikani ruhiy hayot
ning alohida hodisalari va faktlari majmuasi sifatida emas, balki
ma’lum qonuniyatlarga bo'ysunadigan rivojlanishni bir butun ja
rayon sifatida o‘rganish lozim. Dialektik metod nuqtayi nazaridan
psixik rivojlanishni o‘rganish turli yosh bosqichlarida psixikaning
o‘ziga xosligini hisobga olishni talab etadi.
Psixikaning taraqqiyotini dialektik nuqtayi nazardan tushu-
nish psixik taraqqiyot odamning mehnat faoliyatiga, ta’lim-
ga, o‘yin faoliyatiga bogliq ekanligini aniqlab berdi. Bunda ij
timoiy tajribani o‘zlashtirishning yuz berishi odam uchun aynan
xos bolgan psixik taraqqiyotning shakli sifatida xizmat qiladi.
L.S.Vigotskiy ta’lim psixikaning rivojlanishini yo‘naltiradi, degan
462
fikrni aytib, shu bilan birga bu jarayonda ongli faoliyatning yangi,
mutlaqo boshqacha shakllari yaratiladi, deb ta’kidlaydi.
P.P.Blonskiy tafakkurning kichik maktab yoshida o‘yinlar bi
lan, o‘spirinlik yoshida o‘qish bilan bogliq tarzda rivojlanishini
tahlil qildi. S.L.Rubinshteyn ong faoliyatda paydo bolib, ana shu
faoliyatda shakllanadi, deb yozgan edi. B.M.Teplov odamning eng
muhim individual-psixologik fazilatlaridan bolgan qobiliyatni
tadqiq qilarkan, qobiliyat faqat rivojlanishda mavjud bolgan, deb
ta’kidlaydi. Lekin rivojlanish faoliyat jarayonidan bolak boshqa
cha muhitda yuz bermaganidek, «qobiliyat tegishli konkret faoli-
yatdan ajralgan holda paydo b o la olmaydi».
Gumanizm tamoyili pedagogikada 60-yillarda paydo bolgan
bolib, bolalarga e’tibor va muhabbat bilan munosabatda bolish-
ni anglatadi. Tarbiyaviy ta’sir tarbiyachining bola shaxsini ta’qib
qilish va jazolashga emas, balki aqliy va axloqiy ustunligiga asos-
lanishi lozim. Bolalar qo‘rqqani uchun emas, hurmat qilgani
uchun jim o‘tirishsin. Gumanistik tamoyillarga asoslangan mu
nosabatlar tizimi tarbiyachidan o‘z ustida ishlashni, o‘z tarbi-
yachilarini chuqur o‘rganishni va ularning har biriga individual
yondashuvni talab etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
