Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

19.2.  Gerontopsixologiya muammolariga  doir  dolzarb tadqiqotlar

Qarilik ijtimoiy kategoriya sifatida XX asrda ajratildi. Bu oxirgi 

yuz yilda Yer planetasidagi demografik  o‘zgarishlar bilan bogliq.

428

---

Dunyo  aholisining  keksayishi  ro‘y  bermoqda,  ya’ni  rivojlangan 

davlatlarda keksa insonlar soni ortib bormoqda. Aholi keksayishi- 

ning  sabablaridan  biri  tug'ilishning  kamayishi,  salomatlikning 

yaxshilanishi,  kichik  va  katta  yoshdagilarda  o‘lim  sonining  ka­

mayishi,  hayotning  individual  davomiyligining  ortishidir.  Bron- 

za davrida  hayotning o‘rtacha davomiyligi  18—20  yil bolsa,  o‘rta 

asrlarda  35  yil,  XIX  asrda  44  yil  bolsa,  XX  asrda  68-72  yilni 

tashkil etadi.

Aholining  keksayishi  fenomeni  iqtisodiy,  tibbiy,  huquqiy,  si- 

yosiy  va  boshqa  muammolarni  tug‘diradi.  Saylovchilar  va  tovar 

iste’molchilarining  ko‘pchilik  qismi  keksalar  bolganligi  uchun 

barcha tizimlarni qayta ko'rib  chiqishni talab  qiladi.  Rivojlangan 

Yevropa va Amerika  mamlakatlarida  ham  keksalar  muammolar- 

ini  hal  qilish  borgan  sayin  qiyinlashib  bormoqda  (hatto  uni  «se- 

kin  ta’sir  qiladigan  demograflk  bomba,  deb  atashmoqda)1.  Ay­

rim mamlakatlarda  nafaqa  yoshini  qayta  ko‘rib  chiqish masalasi 

qo‘yilgan (masalan,  Buyuk Britaniyada 2010-yildan keyin ayollar 

uchun nafaqa yoshi 65 yosh deb belgilab  qo‘yildi).

Gerontopsixologiya  —  yosh  psixologiyasining  bolim i  bolib, 

keksalik muammolarini o‘rganuvchi psixologiya tarm ogl sifatida 

so'nggi vaqtlarda ko‘p tadqiqotchilar e’tiborini o‘ziga tortmoqda.

Qariyalarda  bilish  jarayonlaridagi  farqlar  bo‘yicha  o‘tkazilgan 

tadqiqotlarga ko‘ra, xotirani tekshirishda standart topshiriqlarni ba- 

jarishda  30 yoshli va 70 yoshli kishilar turli tezlikda bajaradi.  Sod- 

da  kognitiv topshiriqlar,  ya’ni  turli  predmetlarni kattaligi bo'yicha 

xotirada  taqqoslashda  qariyalarga  yoshlarga  qaraganda  50%  ko‘p 

vaqt talab etilgan.  Topshiriq murakkablashtirilganda yoshlarga qar­

aganda qariyalarga 2 barobar ko‘p vaqt talab etilgan (Baltes,  1993).

Qariyalarda kognitiv jarayonlar o‘zgarishiga baglshlangan tad- 

qiqotlarda  operatsiyalarning  bajarish  tezligini  yo'qotishni  kom- 

pensatsiya  qilish  mumkin.  1985-yilda  S.  Salthouse  tomonidan 

o‘tkazilgan  tadqiqotlarda  qari  mashinistkalar  yoshlardan  qolish-