Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Hk boialik davrida nutqning o‘sishi

Go‘daklik davridagi bolalarga nisbatan, ilk bolalik davridagi bolalar atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan ko‘proq qiziqish bilan qaraydilar. Agar, go‘dai: bola qoTiga ushlagan narsani oddiy harakatlai bilan kuzatsa, 2-3 yoshdagi bola shu predmet qismlarini diqqat bilan o‘rganganidan so‘nggina, o‘z amaliy faoliyatida ishlata boshlaydi. Bolani dastlab, ayni shu predmetlaming qoTlanish vazifasi, mohiyati qiziqtirib, u o‘z savoliga javob olish maqsadida ko‘pincha kattalarga “B« nima?» degan savol bilan murojaat qiladilar. 1-3 yoshdagi bola shakllanishda psixik rivojlanishning o‘ta ahamiyatliligini inobatga olgan holda, ayrim psixologjar (R.Zazzo) inson tugTlganidan to yetuklik davrigacha boTgan psixik rvojlamsh asosiriing taxminan o'rtalari, 3 yoshga to‘g‘ri keladi, degan mulohazani bildiradilar. Bu yoshdan boshlab, bolalar predmetlami o‘rganish olamiga qadatn qo‘yadiIar. L endi kattalar bilan nutq orqali muomala-munosabatda boTa oladi va sodda axloq qoidiilariga amal qila boshlaydilar. Kattalar bilan boTadigan muloqoti tufayli bola atrof hayot haqida ko‘proq maTumot oladi. Nutq - bu yoshlarda nafaqat muloqot, balki bola tafakkurining rivojlanishi va o‘zini-o‘zi, shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi boTib ham xizmat qiladi.


-62-





Uch yoshli bolalarcla hukraning oddiy turlarini ko‘rish mumkin. Bu hukm turlari doimo faqat o‘zi bevosita idrok qilayotgan va yakka predmetlarga taalluqli bo‘ladi. Bola 2,5 yoshga yetganda savoilar bera boshlaydi. Avval savollar ko‘proq predmetlaming nomi to‘g‘risida boisa, keyinchalik savollar asosan predmetlaming qanclay maqsadlarda qoilanilishi va nimalarga ishlatilishi to^:g‘risida (masaljui, bu nima?, bu bilan nima qilinadi?, bu nimalarga islilatiladi? kabi) boiadi. Hozirgi zamon, o‘tgan zamon va umuman vaqt to‘g‘risidagi aniq tasawur tushunchasi fazoviy tasawurlarga nisbatan ancha kech paydo boiadi. Bola predmetlar bilan ko‘proq aloqa qilishi, ular bil;m munosabatda boiishi va ulaming xususiyatlarini tekshirib ko‘rishi kerak. Bu bilan unda dastlab ayrim predmetlar va hodisalar haqida tasa^/vurlar to‘plana boradi va keyinchalik shular zaminida umumiy tasawur va tushunchalar hosil boiadi, mantiqiy tafakkur rivojlana boshlaydi. 2-3 yoshli bola ko‘p nai sani ko‘rishni, ko‘p narsani bilishni va tushunishni istaydi, bu uning qiziquvchanlik va sinchkovlik xususiyatidan kelib chiqadi. U hamma joyga «tiqiladi», kattalarga halaqit berib, ulaming tinkasini quritib juda ko‘plab savollar beradi.

Kattalar mana shu savollaming hammasidan bolalarda tafakkumi o‘stirish va tevarak-atrofdagi olamni turli tushunishni tarbiyalash maqsadida foydalanishi g‘oyat muhimdir. Bola o‘z savollariga tushunarli javob olganidan keyin, Ibu ma’lumotlami o‘z o'yinlaridr aks ettiradi va shu yo‘l bilan ulaming xotirasida mustahkam saqlanib qoladi. Bola tevarak-atrofdagi olamni kattalaming tushuntirishi bilan bir vaqtda kuzatsa, atrofdagi olamni yaxshiroq tushuna boshlaydi, narsa va hodisalami solishtiradi, ulaming ayrimlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish- lami va buning sabablarini aniqlaydi. Mana shuning o‘zi bolada ancha umumlashgan tafakkur paydo bo‘layotganidan darak beradi.

Bola tafakkurining rivojlanishi nutqning o‘sishi bilan mustahkam bog‘langandir, nutqning o‘sishi tafakkuming rivojlauishiga yordam beradi, chunki so‘z narsa, predmet va harakatlar bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. C>‘z navbatida, tafakkurning rivojlanish darajasi so‘z zaxirasining oshishiga, umuman, nutqning o‘sishiga yordam beradi.

Bu yoshdagi bolalaming yana bir muhim yutug‘i, ona tilini o‘zlashtirib olishlaridir. Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davr nutqning jadallik bilan o‘sish davri hisoblanadi.

Nutq bola hayotining ikkinchi yilida ikki bosqichda tarkib topadi. Dastlabki bosqich birinchi yoshning oxiridan bir yarim yoshgacha bo‘l- gan davr bo‘lib, bolada. bu davrda asosan kattalaming unga murojaaf


-63 -





qilib aytgan gapini tushunish qobiliyati o‘sib boradi. Bolaning lug‘at boyligi ayniqsa bir yoshdan keyin, ya’ni yurishni o‘rganib, tobora ko‘p predmetlarga duch kela boshlagan davridan boshlab tez o‘sa boradi. Bola predmetlaming nomini tez bilib oladi.

Bola ikki yoshga to‘lganda, harakatlaming ham nomlarini bilib oladi. Bu harakatlarga bolaning o‘zi bajaradigan yoki kattalar tomonidan bajarilgam, nomi aytilgan va bola kuzatib borgan harakatlar kiradi. Bu «passiv» nutq hisoblanadi, chunki bola so‘zlami tushunadi-yu, lekin ulami talaffuz qila olmaydi.

3 yoshlar arafasida predmetlaming vazifalarini to‘la o‘zlashtirgan bolalar, o‘z o‘yinlaridti, shu predmetlardan maqsadsiz foydalanib qolmay, balki ulami o‘z vazifalariga ko‘ra ishlatadilar. Bolaning nutqi u 1,5 yoshga yetgungacha birmuncha sekiinlik bilan rivojlanadi. Bu davr ichida u 30-40 ta so‘zdan, to 100 tagacha so‘zni o‘zlashtiradi, lekin ulami amaliyotda juda kam qo‘llaydi. 1,5 yoshdan boshlab esa, uning nutqi jaial rivojlana boshlaydi. Endi bola predmetlaming nomlarini aytishlarini so‘rabgina qolmay, balki bu so‘zlami o‘zi talaffuz etishga ham harakat qiladi. Nutqining rivojkinish darajasi jadallashadi. 2 yoshlaming oxirlariga borib, bola 300 tagacha, 3 yoshlarning oxirlariga borib esa, 500 dan to 1500 tagacha so‘zni o‘z nutqidti ishlata oladi, Shuningdek, so‘zlami ham aniq talaffuz etib, jumlalarni to‘g‘ri tuza oladilar. 1,5 -3 yoshlar nutqning rivojlanishi uchun senzitiv davr hisoblanadi. Bola bilan so‘zlashayotganda kattalar so‘zlami aniq talaffuz etishlari va boladan ham aniq talaffuzni talab etishlari lozim.

Bir predmetni boshqasi o‘mida qo‘llash mumkinligini anglash, bola uchun atrof-olamni bilish, o‘rganishidagi ahamiyatli burilish hisoblanadi va u dastlabki tasawurlarini yuzaga keltiradi. Bu yoshdagi bolalar endi, asta-sekinlik bilan kattalar aytib berayotgan ertak, voqea yoki hikoyalami, shuningdek rasmda clnzilgan narsalami tasavvur eta oladilai. Ertaklami esliitish jarayonida bola ertak qahramonlarini kimgadir o‘xshatishga harakat qiladi, ba’zida esa u o‘zi mustaqil ertak yoki hikoyalami to‘qiy olishi ham mumkin. Ilk bolalik davrida xotira bilishdagi asosiy vazifa hisoblanib, u bilishning barcha ko‘rinishlarini rivojlanishida ishtirok etadi. Bu davrda bolaning xotirasi jadal rivojlanadi. Bolaning hayotiy tajribalami o‘zlashtirishida dastlab harakatli, emotsional va obrazli xotira ishtirok etacli. Bu borada harakatli va emotsional xotira ustunlik qiladi. Xotira bu yoshda asosan ixtiyorsiz bo‘ladi. Bu davrdagi bolalarga ko‘p kitob o‘qib berish natijasida ular ertak, she’r va hikoyalami eslab qoladilai, lekin bunday


-64-





eslab qolish bolaning umumiy aqliy ri\ojlanishidan ham, xotirasining individual xususiyatidan ham dalolat bermaydi. Bu ilk bolalik davridagi bolalaming barchasiga xos bo‘lgar nerv tizimining umumiy egiluvcbanligi natijasidir. 0‘zi va atrof hayoti haqidagi voqea va hodisalarda ketma-ketlik borligi uchun ham ulami hali to‘liq ravishda xotirasida saqlab qola olmaydi.

Ilk bolalik davridagi bolalaming analizatorlari yahshi takomillashgani va ular erkin harakat qila olish imkoniyatiga ega boUganliklari tufayh bu davrda psixik jihatdan tez rivojlanadilar. Ma’lumki, ilk bolalik davridagi bolalar faqat yurib va emaldabgina qolmay, yugurish, sakrash hamda baland va past to’siqlardan oshib o’tish imkoniyatiga ham ega bo’ladilar. Bog'chagacha tarbiya yoshidagi bolalaming ertadan kechgacha turli harakatlar qila olish imkoniyatlari tevarak-atrofdagi muhitni bilish ehtiyojini qondirishda juda katta sharoit yaratib beradi.

Ilk bolalik davridagi bolaning lurmush tajribasi deyarli yo’q bo’lgani uchun hamma narsa qiziqtiradi. U o'zining kimdalik tinimsiz harakatlari davomida kattalarga taqlid qilib, mustaqil ra vishda kiyinish, ovqat yeyish, yuvinish kabi harakatlami o’zlashtira boshlaydi. Bog’chagacha tarbiya yoshidagi bola o’zining kundalik harakatlari davomicla hech bir erimnay, ko’z o’ngidagi hamma narsalami tekshirib ko’radi. Natijada juda ko’p yangiliklami bilib oladi, o'zining sezgi va idrokini. tasawur va xotirasini, tafhkkur va nutqini, hissiyot va hayolini - umuman hamma psixik jarayonlarini rivojlantiradi.

Bu yoshdagi davrda sezgilaming rivojlanishi analizatorlaming tobora takomillashuvi bilan bog’liqdir. Ikki yoshdan oshgan bolaning sezgilari (ko’rish, eshitish, hid va ta’m bilish, teri va harakat kabi) uning har kungi xilma-xil harakatlari davomida turli narsalarga bevosita to’qnash kelishi natijasida rivojlanadi. Sezgilaming noimal rivojlanishi bola idroki o'sishi uchun zamin yaratadi.

Ilk bolalik davridagi bolaning idroki ancha rivojlangan bo’lsa ham hali katta odamlar idrokidan keskin farq qiladi. Birinctiidan, bolalarda turmush tajribasi yo’qli^p tufayli ulaming idroklari ham anglashilmagan xarakterga ega bo’ladi. Ular ko’p narsalarga birinchi marta duch keladilar. Shiming uchun bolalar idrok qiladigan ko’p narsalar ularga yangilik, ya’ni dastlabki taassurot kuchiga ega bo'ladi. Ikkinchidan esa, bolalaming idroki ko’pincha ixtiyorsiz xarakterga ega bo’ladi, ya’ni ulaming idrokida muayyan bir maqsadni ko’zlash hali sezilmaydi. Shuning uchun ulaming idrolti bir narsaclan boshqa bir mirsaga beixtiyor


-65-