Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Sensor tarbiya tizimining psixologik asoslari. Sezgi o’z mohiyati jihatidan birmuncha sodda psixik jarayon (aks ettirish jarayoni) boTishiga qaramay, barcha bilimlarimizning asosiy manbaidir. Narsa va hodisalaming ayrim belgilarini, xususiyatlarini aks eitirishdan iborat boTgan sezish jarayonining fiziologik mohiyati mashhur fiziolog I.M.Sechenov va I.P.Pavlovlaming analizatorlar haqidagi taTimotlarida atroflicha ochib berilgam. Akademik I.P.Pavlov organizrnning liissiy aks ettirish apparatlarini analizatorlar deb ataydi. Mana shuning uchun hai bir. sezg;i organi analizatorlaming barcha qismlarini o’z ichiga oladi. MaTumki, akademik I.P.Pavlov taTimotiga ko’ra, har bir analizator asosan uch qismdan iborat.

1) Tashqi ta’sirlami qabul qilib oluvchi periferik qism (buni odatda retseptoir deb yurgiziladi); 2) taassurotni markazga olib boruvchi (afferent) va markazdan tegishli javob reaksiyasini olib qaytuvchi (efferent) nerv tolalari; 3) analizatoming orqa yoM bosh miyadagi markaziy qismi.

Sezgi mana shu qismlaming yaxshi va ravon ishlashiga bogTiqdir. Analizatorlaming bironta qismi ishdan chiqsa, sezish boTmaydi. Demak, sezishnmg fiziologik asosida analizstorlar ishidan iborat boTgan organizmning reflektor faoliyati yotadi.

Ar.alizatorlaming asosiy vazifasi organizmga ta’sir etayotgan turli qo’zg’ovchilami ayrim boTaklarga ajtatishdan, ya’ni analiz qilishdan iboratdir. Shuning uchun ham sezgi orgatilari analizatorlar deb ataladi.

Sezgi va idrok rivojlanishi boshqa, tobora qiyinroq boTgan bilish jarayonlarining (xotira, hayol, tafakkuij paydo bo’lishi uchun zamin yaratadi. Rivojlantirilgan sensorika zamonaviy odamning amaliy faoliyati takomillashuvining asosidir.

Sensor tariya haqidagi sobiq sovet psixologlarining fikri g’arb olimlari fikrining psixologik asoslaridan prinsipial tarzda farq qiladi.

Har ikM tomon nuqtai nazarlari, awalambor, bola sezgisi va idroM rivojlanishini harakatlantiruvchi sabablarini va uning bu jarayonda tarbiyaviy rolini tushumtirishda farqlanadi. Ko’pgina g’arb psixologlari


-98-





sensor jarayonlar go’yoki bolada tayyor holda tug'ulganda mavjud bo’ladi. Sensor tarbiyaning maqsadi - bu jarayonlami mashq qildirish deb hisoblaydi.

Rus psixologlarining nuqtai nazarlari bo’yicha rivojlanish yangi, bolada ilgari bo'lmagan sensor jarayonlami shakllantirishdir. Albatta, analizatorlaming takomillashuvi(eshitish, ko’rish, teri tuyush, hid bilish va b.) sezgi va idrok rivojlanishining zarur shardaridan va uning rolini rad etish mumkin emas. Lekin bu faqat sensor rivojlanishning organik imkoniyati, sharti, biroc, bulaming barehasi sezgi tajribasini egallamay turib sodir bo’lmaydi. Tafakkur, nutq, sensor tajriba ortishi natijasidir.

Sensor etalon bo’lib musiqiy tovushlar (do, re, mi,...), ona tilining tovushlar sistemasi, geometrik figura, ranglar va boshqalar xizmat qiladi. Sensor namunalami o'lchov tizimi tarzicla egallash idrokni sifat jihatidan o’zgartiradi.