Z. T. Karabayeva

1.3-rasm. Ilk zamonaviy davrda Paraselsning kon sanoatida ishchilar giriftor 
bo‘ladigan kasalliklarning ilk klinik belgilariga ta’rif  berishi konchilarni himoya 
qilish bilan birgalikda, ularning hamiyatiga ham tekkan. 
 
Konchilar  yomon  ish  sharoitlarida  uzoq  soat  ishlab,  kam  haq  olib  yomon 
sharoit tufayli erta hayotdan ko‘z yumganlar, bunga jiddiy nafas olish kasalliklari 
sabab bo‘lgan. Parasels "Konchining kasalligi» (masalan, pnevmoniya, sil, bronxit 

---

 
 
14 
 
va    fibros)  ehtimol  mikroblar  va  havodagi  zaharli  moddalar  orqali  o‘pkaga  ta’sir 
ko‘rsatgan  va  kasallikni  keltirib  chiqargan,  deb  bildirgan  fikri  ekologik  omillar 
muayyan  bir  tizimlarda  faoliyat  yurituvch  kishilar  sog‘lig‘iga  putur  yetkazishini 
tibbiyotga anglatdi. 
2)  Feliche  Fontana.  Toksikologiya’ning  ilmiy  fanga  aylanishi  uchun, 
eksperimentalistlar kasal-liklar sababini ko‘rsatuvchi bir qator noto‘g‘ri bo‘lgan va 
qotib qolgan g‘oyalarni yo‘qotishlari zarur bo‘ldi. XVII asrning oxiriga kelib ilon 
zahari  va  boshqa  zahar  turlari  „muvofiqlik  nazariyasi“  deb  atala  boshladi.  Bu 
nazariya  zaharlarning    ikkilamchi  organlarga  asab  tolalari  orqali  ta’sir  qiladi,  
degan  g‘oya’ni  ilgari  surdi.  Bu  nuqtai-nazar  asosan  zaharlanish  belgilari 
zaharlangandan so‘ng tezlik bilan asab tizimi orqali paydo bo‘lishini bayon etadi. 
Toksikologiya  amaliyotida  ilon  zahari  va  dafna  mevasi  zaharida  eksperimental 
tajriba  o‘tkazgan  italiyan  fizigi  va  amaliyotchisi  Felike  Fontana  bu  nazariya’ni 
oqlamadi  (1730-1805).  Ma’muriy  hodim  kiyimida  tajribalarni  amalga  oshirgan 
dindor katolik  Fontana „asab muvofiqligi“ nazariyasining ilk tanqidchilaridan biri 
bo‘ldi.  U  tajribalarida    hayvonlardan    foydalangan    holda  zahar  qon  tomirlari 
orqali,  ya‘ni  qon  aylanish  tiizmi  orqali  tarqalishini  isbotlay  oldi.  Bu  istedodli 
italyan olimi biz 3-bobda duch keladigan ko‘pgina nazariy asoslarni ilgari surgan. 
3)  Matye  Orfila.    Bir  necha  kimyoviy  moddalar  asrlar  davomida  kimyoviy 
ro‘yxatida  margimushdan  ustun  bo‘lib  kelgan  va  ulardan  ba’zi  kishilar  yomon 
niyatlarni  amalga  oshirishda  foydalanganlar.  Margimushning  rangsiz  va  ta’msiz  
uchvalentlik  oksidi  mashhur  bo‘lib,  u  sharob,  bo‘tqa  yoki  ovqatlarga  qo‘shilgan 
degan  ehtimol  mavjud.  Ishchi  sinflar  afzal  ko‘rgan  zahar,  yuzlab,  balki  minglab 
qurbonlarni  Evropa  bo‘ylab  erta  hayotdan  ko‘z  yumishiga  sabab  bo‘lgan,  Helen 
Jegado  (1803-1854)  va  Maryam  Enn  Kottn  kabi  ashaddiy  qotillar  bundan  keng 
ko’lamda foydalanganlar (1832-1873).  
Margimushni  qo‘lga  kiritish  juda  oson  edi,  chunki  margimushdan    tufayli 
turli  iste'mol  va  qishloq  xo'jaligi  mahsulotlarida  keng  ko‘lamda  foydalanilar  edi. 
Tarixchi  Peter  Bartrip  ta'kidlanganidek,  "Pardalar,  mebel  jihozlari,  mato, 
yoritgichlar,  bezaklar,  sun'iy  gullar,  gilamlar,  linoleum,  bo‘lalar  o‘yinchoqlari  va 

---

 
 
15 
 
kitoblar  tarkibida    bo‘yoq  sifatida  margimush  mavjud  edi.  Viktorian  uylarining 
son-sanoqsiz  xonalari  margimush  qo‘shilgan  boyoq  bilan  rang  berilgan  devor 
qog‘ozi  bilan  qoplangan  edi;  davr  aholisi  esa  margimush  qo‘shilgan  boyoq  bilan 
rang  berilgan  kiyimlarni  kiyganlar;  kechalari  esa  tarkibida  margimush  bo‘lgan 
shamlar bilan  binolarni yoritganlar. Shunday qilib, turmush tarzida margimushdan 
keng ko‘lamda foydalanilgan "hayot yoki o'lim“ ya’ni o‘limni oldini olish mushkul 
edi.    Surunkali  margimush  ta'siri  ehtimol  Viktorian  davridagi  kasalliklarni 
ko‘payishiga  sezilarli  darajada  hissa  qo‘shgan.  XVIII  va  XIX  asrlar  davomida 
kimyo taraqqiyoti va  qonun targ‘ibotchilari tomonidan margimush mahsulotlarini 
sotish  bo‘yiсha  cheklashlar  margimush  yordamida  odam  o‘ldirish  va  qasos  olish 
kabi  holatlarga  nuqta  qo‘ydi.  Kishilarni  zaharlanishida  gumon  qilingan  toksik 
zarralarni  aniqlash  usullari  rivojlanib  sud  tibbiy  ekspertizalarida  qo‘llanila 
boshladi.  
Britaniya  kimyogari  Jeyms  Marsh  (1794-1846)  tomonidan  ixtiro  etilgan 
"Marsh sinovi“   tibbiy sud ekspertiza toksikologiyasini vujudga kelishida muhim 
rol  o‘ynadi:  uning  usuli  siydik  yoki  qon  namunalarini    oltingugurt  vodorodida 
qaynatish  orqali  margimushni  aniqlash  bo‘lib  -  sariq  margimush  oltingugurt 
vodorodi    cho‘kmasida  sariq  margimushning  paydo  bo‘lishi  intoksikatsiya  belgi-
sini bildirar edi.  
1787-yilda  Ispaniya  sohilbo‘yi  oroli Minorkada dunyoga kelgan va kimyo 
sohasiga  margimushni  kirib  kelishiga  o’z  hissasini  qo‘shgan  shaxs  Matie  Jozef  
Bonavenche  Orifladir.  Parasels  Toksikologiya’ning  dahosi  sanalsa,  Orifla  o’n 
to‘qqizinchi  asr  boshlarida  fanni  tizimlashtirishga  qilgan    sayi-harakatlari  tufayli 
shubhasiz  toksikologiya  “ota”sidir.  Orifla  bir  ishlarini  (quyida  qarang)  nashrdan 
chiqarish  bilan  birgalikda  zaharlanish  qurbonlarining    yorilgan  jasadlarini 
tekshirishda  margimushni  aniqlash  uchun  tashxis  qo‘yish  jarayoni  tartibini  ham  
ishlab  chiqgan.  Orfila  Parij  universitetida  kimyo  va  anatomiya  fanlaridan 
ma'ruzalar  o‘qidi  va  keyinchalik  tibbiy  huquqshunoslik  (1819)  va  kimyo  (1823) 
fanlarining bir biriga juda yaqin bo‘lgan kasbiy yo‘nalishini yaratdi. 
Orfilaning 1813-1815  yaratilgan  sudga  oid  2  jildli    „Traitè des  toxikology“ 

---

 
 
16 
 
(Toksikologiya  risolasi)  da  zaharlanish  orqali  paydo  bo‘ladigan  kasalliklarning 
ilmiy jihatdan yoritilishi muhim ahamiyat kasb etdi. Zamonaviy davrdagi ilk keng 
qamrovli  toksikologiya  matni  shakllandi,birinchi  marotaba  kimyoviy,  kimyoviy- 
fiziologik  va  toksik  elementlarga  batafsil  to‘htalib  o‘tildi,  klinik  toksikologiya  va 
hayvonlar  ishtirokidagi  amaliy  tajribalardan  misollar  keltirildi.  Material  zaharli 
moddalarni  olti  toifaga  ajratdi,  ya’ni  o‘yuvchi,  biriktiruvchi,  sarmast  qiluvchi, 
o‘tkir va septik  zaharlardan  iborat  moddalar.   
Shunisi  taqsinga  loyiqki,  professor  Orfila  toksikologiya  amaliyoti  boshqa 
fanlar  bilan  uzviy  bog‘liqligini  aytib  o’tgan,  u  o’zining  mashhur  kitobi 
muqaddimasida shunday yozgan „kimyo, tabiiy fanlar, tarix, fiziologiya fanlarisiz 
hech  qanday  zaharli  moddani  aniqlash  mumkin  emas“.  Bu  kitob  toksikologiya 
sohasida  muhim  rol  o’ynadi,  uning  yordamida  zaharlarni  ajrata  bilishga  imkon 
tug’ildi.
2
 
4)  Robert  Kristison.  Toksikologiya  sohasida  shogirdlarning  paydo  bo‘la 
borishi  sohani  yanada  yetuklashtira  bordi.  Ingliz  tili  dunyosi  doirasida  Matie 
Orfilaning eng nufuzli talabalaridan biri Shotlandiya shifokori Robert Kristisondir 
(1797-1882).    Edinburg  universiteti  bitiruvchisi,  Kristison  analitik  kimyo  va 
toksikologiya’ni  Professor  Orifla  va  etuk  fransuz  bioximigi  Pyer  Jan  Robike 
(1780-1840)  lardan  o'rganib  Parijda  yashadi.  U  Shotlandiyaga  qaytgach  o‘n  yil 
davomida  tibbiy  huquqshunoslikda  faoliyat  yuritdi,  keyinchalik  1877  yilga  qadar 
Britaniya  Tibbiyot  Birlashmasi  Prezidenti  vazifasini  bajardi.  Kristison  Britaniya 
zamonaviy toksikologiyasi asoslariga ulkan hissa qo‘shdi, 1829 yilda „ Zaharning 
tibbiyot  va  jismoniy  fiziologiya  amaliyoti  bilan  bog‘liqligi“    nomli  katta 
monografiyasini  nashr  etdi.    Bu  nashrda  oksalat  kislotasi,  mishyak,  qo’rg‘oshin, 
afyun  va  boshqa  zaharli  moddalar  tufayli  yuzaga  keluvchi  intoksikatsiya’ning 
diagnostikasi  va  davolash  usullarini  ko‘rib  chiqilgan.  Mate  Orfila  kabi,  Ktistison 
ham    XIX-asrda  Evropada  mishyak  osonlikcha  qo‘lga  kiritish  imkoniyati 
mavjudligidan bezovta bo‘lib, o‘zining ushbu kitobida bu muammoga jiddiy e'tibor 
                                                           
2
  Orfi  la  M.  A  general  system  of  toxicology.  (This  abridged  English  translation  of  Orfi  la’s  2-volume  text  was  published  M. 
Carey & Son (Philadelphia) in 1817 and is available for download from Google Books), 1812. 
 

---

 
 
17 
 
qaratgan. Uning qattiq say-harakatlari va toksikologiyaning  izchil  suratda targ‘ib 
etishi tufayli, mishyak-ga oid Qonun 1851 yilda ishlab chiqildi.  Birinchi marotaba 
Angliyada qonun  o’ta  zaharli moddani sotish bo‘yiсha cheklash kiritdi. Shu bilan 
bir qatorda Kristison buyrak fiziologiyasi, buyrakning toksik moddalarga nisbatan 
reaktsiyasini  o‘rgandi,  xususan  su  tajribaning  ishlab  chiqilganligi  sababli  u  tibbiy 
nefrologiyaning  ilk  kashshoflaridan  biriga  aylandi.