Z. T. Karabayeva

 
1.1.  Ilk  toksikologlar 
 
Garchan ilk toksikologlar tomonidan yaratilgan kashfiyotlar to‘g‘risida hech 
qanday ma’lumot bo‘lmasada, ehtimol ularning kuzatishlari natijasida ma’lum bir 
rezavorlarni  istemol  etish  oshqozon  bilan  bog‘liq  kasalliklar,  bosh  og‘rig‘i  va 
diareya kasalliklarini aniqlanishiga omil yaratgan. Qadimgi sivilizatsiyalar tomoni-
dan yozib qoldirilgan yozuvlar ham  zaharli o‘simliklar va boshqa tabiiy moddalar 
borasida  ularning  xabardorligidan  darak  beradi    (rasm  1.1).    Bunday  oddiy  kash-
fiyotlarga,  mahalliy  ekotizimdagi  tabiiy  dorivor  omillarni  baholashdagi  sinov  va 
xatolarga  tayangan  holda,  ilk  jamiyat  tomonidan  zararli  o‘simliklar,  toksinlar,  
zaharli hashorat, zararkunanda va hayvonlar kataloglari yaratilgan. Mana shunday 
qadimiy  papirusga    yozilgan    qo‘l  yozmalardan  biri  afyun,  simob  va  akonit  kabi 
tabiiy zaharli moddalarni qayd etgan bo‘lib, qo‘lyozma  1874-yili  Leipzig instituti 

---

 
 
8 
 
misrshunos olimi Georg  Ebers tomonidan Luxor antik buyumlari bilan birgalikda 
sotib olingan. 
Bunday amaliyotga yo’llagan ma’lumotlardan biri Oddyssey Gomerning ilk 
nashrlarida  (taxminan  eramizdan  avvalgi  660  yillarda)  paydo  bo‘lgan  va  Tafiyts 
qiroli  Anchalos  tomonidan  jangchilar  odam  o‘ldirishda  bronza  nayzalar  uchiga 
zahar  surtishlari  tavsiya  etilgan.  Ehtimol  bir  necha  asr  o‘tib  qadimiy  Ibroniylar 
bunday  amaliyot  bilan  tanish  bo‘lganliklari  aniqlangan:  Qadimiy  Ahd  kitobida 
qiynoqlarda  azoblangan  Ayub  hayqiradi  “Yaratgan  Egamning  nayzalari  menga 
qadalgan,  mening  ruhim  undagi  zahardan  bahramand”  (Ayub  6:  4,Yangi  xalqaro 
talqin).  
Aslida,  toksikologiya  atamasi  etimologiyasi  qadimiy  dunyoda  bunday 
amaliyotning  keng  tarqalganligini  anglatadi.  Zamonaviy  ingliz  atamasi  Lotin 
tilidagi  “toxikum’,  ya’ni  qadimiy  yunon  qisqartma  so‘zlaridan  kelib  chiqgan 
zaharlangan    o‘q    (dorilangan  kamon)  dan  paydo  bo‘lgan.  Ushbu    atama  ingliz 
tiliga o‘tishi oqibatida, toxikum "toksin" deb nom olgan.
1
 
Toksikologiya’ning  kelib  chiqishi  yovuz    elementlarni  o‘z  ichiga  oladi, 
chunki  dastlabki  amaliyotchilarning  asosiy  maqsadi  badavlat  mijozlarga  ularning 
siyosat va savdodagi raqiblarining joniga suiqasd qilishda yordam berish bo‘lgan. 
Kechki  axborot  byulletenlariga  joniga  suiqasd  qilingan  raqiblar  ro‘yxati 
kiritilmagan. 
Qadimiy 
siyosatchilar 
zaharlab  o‘ldiruvchilarni  oziq-ovqat 
mahsulotlari va ichimliklarga qo‘shish uchun toksinlar aralashmalarni tayyorlashga 
yo‘llaganlar.  
Bunday  zaharlash  amaliyotining  mashhur  qurbonlari  Sokrat,  Kleopatra  va 
Klaudius  kabilardir.    Bunday  amaliyot  uzoq  muddat  hukumatda  o‘z  vakolatini 
saqlab qolishini istagan siyosatchilar oziq-ovqatni iste’moldan oldin tatib ko‘ruvch 
kishilar, ya’ni degustatorlar xizmatiga murojat qilganliklarini anglatadi. 
 
                                                           
1
 
Bell P. The devil’s doctor: paracelsus and the world of Renaissance magic and science. London: William Hinemann; 2006. 
 

---

 
 
9