Z. T. Karabayeva

 
10.7-rasm.  DNK zararlovchi metabolitlarining tamaki NNK kanserogen-laridan 
shakllanishi  nitros  amin  guruhiga  yonma-yon  bo‘lgan  yoki  metil  yoki  metilen 
guruhining  CYP-katalizlangan  gidroksilatsiyasidan  boshlanadi.  Bular  ikkita 
hosila beruvchi aniq yo‘laklarni aks ettiradi: “DNK metilatsiya yo‘lagi” (metilen 
guruhining  oksidlanishidan  shakllangan)    va  “DNK  piridoksobutilatsion  yo‘lak” 
(metil  guruhining  oksidlanishidan  kelib  chiqqan).  Har  bir  yo‘lakdan  DNK 
hosilalarining o‘pka kanserogeneziga qo‘shadigan hissasi yuqori. 

---

 
 
268 
 
Garchi  NNN  NNK  metabolizmidan  shakllanadigan  metil  tarqatuvchi 
moddalarni keltirib chiqaruvchi α-metilen oksidlanishida shubha ostida bo‘lmasa-
da,  u  pirrolidin  halqasida  reaktiv  gidrosid  metabolitlarini  shakllantirish  uchun 
CYP-katalizlangan  gidroksidatsiyani  boshidan  o‘tkazadi. Bu yo‘nalish (2′-OH-
NNN)  orqali  shakllangan  bitta  α-gidroksinitros  amin  NNK  uchun  tasvirlangan 
piridiloksobutillash    yo‘lagiga    o‘xshash  tarzda  DNK  va  proteinlarga  zarar 
yetkaza  oladi.  NNN  shunday  qilib  tamaki  chekuvchilarda  aniqlangan  piridil-
oksibutil  DNK  va  protein  hosilalarining  shakllanishiga  hissa  qo‘shuvchi 
hisoblanadi. 
3.  Aromatik    aminlar.  Toksikologiya  tarixining    ochilish    qismidagi  
so‘rovlar  siydik  pufagi  rakini  XIX  asr  Olmoniya  tekstil  fabrikalarida  aromatik 
aminlarning  kasbiy  jihatdan  soladigan  xavfi  bilan  yonma-yon  uchraydigan  xavf 
sifatida  qarashda  Lyudvig  Rehnning    roliga    urg‘u    bergan    edi  (1-bob,  1.4.2-
bo‘lim). 
Bu kuzatishlar  va  boshqa tadqiqotlar sababli  aromatik aminlarning sintezi 
va  ishlatilishi  XX  asr  davomida  kamaydi.  Misol  uchun,  bu  kimyoviy  sinfning 
prototipik  a’zosi,  4-aminobifenil  (4-ABP),  garchi  uning  AQSh  dagi  mahsulot-
lariga  1950-yillarda    rasman    nuqta  qo‘yilgan  bo‘lsa-da,  rezina  shinalar  va  
sintetik  bo‘yoqlar  ishlab  chiqarilishi  vaqtida  keng miqyosda qo‘llanilgan. Bu  
urinishlarga  qaramay,  uning    tamaki  tutunida  mavjudligi  shuni  ta’kidlaydiki,      
4-ABP  ning  insoniyatga  xavfi  bugunning  dunyosida  ham  saqlanib  qolmoqda. 
Shuningdek,  yonib  turgan  sigaretdan  chiqib  turgan  tutundagi  4-ABP 
konsentratsiyalari  kashanda  o‘pkasiga  ketayotgan  tutundan  sezilarli  miqdorda 
oshiqligi  sababli,  ikkilamchi  tutun  orqali  solinadigan  xavf  potensiali  yirik 
miqdorda hisoblanadi. 
Shuning uchun ham Goffman va uning hamkasblari birgalikda olib borgan 
klassik  tadqiqotlar  shuni  isbotladiki,  kashanda  o‘pkasiga  ketadigan  tutunda         
4-ABP darajalari har sigaretda filtrsiz 2.4-4.6 ng atrofida va filtr bilan 0.2-23 ng 
ni tashkil etadi, modomiki, sigaretdan chiqib turgan tutun har bir sigaretda 140 ng 
ni  tashkil  etardi.  Bir  oyning  o‘zida,  turar-joylarda  atrof-muhit  tamaki    tutuni  

---

 
 
269 
 
ta’sirida xavf ostida qolgan chekmaydigan kishi xuddi ular standart  20 ta sigaret 
chekkandek  qiyosiy  olganda  4-ABP  dozani  yutishi  mumkin.  Tamaki  tutuni         
4-ABP bilan bir qatorda bir qancha boshqa aromatik aminlardan  (masalan, orto-
toluidin  va  2-naftilamin  –  10.9-rasmga  qarang)  tashkil  topganligi  sababli,  bu  
birikma  sinfi  chekish  bilan aloqador bo‘lgan siydik pufagi rakiga kuchli tarzda 
hissa qo‘shadi.