Z. T. Karabayeva

 
10.2-rasm.  Atrof-muhitga  chiqarilgan  tamaki  yonish  jarayonida  berk  hududda  
to‘plangan  tutun  o‘pkadan  chiqarilgan  sigaret  tutuni  (kichik  komponent)  va 
havodagi  sigaret  tutuni  (katta  komponent)  ni  puflanayotganda  sigaret  qog‘ozi 
orqali tarqalayotgan tez uchuvchi moddalarning qo‘shgan hissasi bilan birgalikda  
o‘z  ichiga  oladi.  
 
Darhaqiqat,  so‘nggi kashfiyotlar  yordamida  zamonaviy  tibbiyotga  ma’lum 
bo‘lgan, chekish xavflilik darajasini oshirib yuboradigan surunkali sog‘liqqa oid 
besaranjomliklar deyarli uchramaydi, deb xulosa qilsak biroz bo‘rttirish  bo‘ladi.  
Quyida  ehtimolligi mavjud  bo‘lgan barcha  jarayonlarni tadqiq qilmasdan,  tanlab 
olingan toksikologiyaga oid ba’zi o‘zgarishlarga e’tiborimizni  qaratamiz. 
1.      Yurak    qon-tomir    kasalliklari.    Epidemiologlar  ancha  oldin  chekish-
ning  insult,  ateroskleroz  va  yurak  tomirlari  arterial  kasalliklariga  bog‘liq 
xavflarini  ochishgandi.  Dastlab  bu  bog‘lanishlar  alohida  kashanda  boshidan 
o‘tkazgan  xavflarni  o‘rgandi,  biroq  so‘nggi  epidemiologik  tekshiruvlar  atrof-
muhitga  chiqarilgan  yoki  ikkilamchi  tutunning  chekmaydiganlarda  ham  yurak 

---

 
 
244 
 
qon-tomir  kasalliklarini  keltirib  chiqarishdagi  rolini  tadqiq  etdi.  Misol  uchun, 
kasalxonaga    tushish  shahar  joylarda    yig‘ilgan    ma’lumotlari    shuni    ma’lum 
qiladiki,  ikkilamchi  tutun  xavfi  chekmaydigan    kishilarda    yurak    qon-tomirlari 
kasalliklariga chalinish xavfini 25-30% ga oshirib yuboradi.
63
  
Bir    necha    pro-aterogenik    mexanizmlarning    qonda    trombotsitlarning 
oshib    ketishi,  zichligi    past    bo‘lgan    lipoproteinlarga  oksidlanishdan  kelgan 
zarar,  mashq  qilish  qobiliyatining  tushib  ketishi,  zararlangan  qon-tomirlarining 
kengayishi,  yallig‘lanish  o‘zgarishlari    va    noxushlikka    sabab    bo‘luvchi  qon-
tomir    tuzatishlarini  o‘z    ichiga  oladigan  bu  kuzatishlarga  asos  bo‘lish  ehtimoli 
bor.  Bu  kashfiyotlar  butun  dunyo  bo‘ylab  shaharlarda  tutundan  holi  jamoa 
muhitiga  erishishda  yoqilg‘i  qonunchiligi  urinishlariga  yordam  berdi.  Bu 
urinishlar    yurak  tomirlari  xurujlari  holati  uchun    tez    yordam  kirishlarini    isbot 
qilib  bo‘ladigan  darajada  15-20  %  ga  qisqartirishga  erishdi.  Bu  ma’lumotlar 
sog‘lom  turmush  tarzini  oshirish  uchun  qilinayotgan  tamakining  miqdorini 
kamaytirishga  qaratilgan  urinishlarni  ta’kidlaydi. 
2.    Ikkinchi    tipdagi    diabet.    Insoniyat  ustida  o‘tkazilgan  tekshiruvlardan 
olingan  ma’lumotlarga  ko‘ra,  uzoq  vaqt  davomida  chekish  har  bitta  chekilgan 
sigaret  soniga  muqobil  tarzda  diabetning  ehtimolligi  ham  oshib  boradigan 
dozasiga  qarab  ta’siri  ortadigan  2-tur  diabet  xavfini  oshirib  boradi.  Bir  necha 
jarayonlar  chekuvchi  va  chekmaydigan  kishilar  o‘rtasida    tanadagi    yog‘larning  
parchalanishidagi    farq,  tamaki  tutuni-ning  antiestrogenlik  xususiyatlarini  o‘z  
ichiga  oladigan bu kasallikka bog‘liq holatlarga  asos  bo‘lishi  mumkin.  
Hayvonlarda    o‘tkazilgan    tadqiqiotlar    ham    nikotinning    apoptos  va 
insulin  saqlovchi  pankretik  β  hujayralarda  funksiyaning  buzilishini  keltirib 
chiqarishi  aniqlandi.  Tamaki  tutunida  uchraydigan  asosiy  kanserogen  modda 
bo‘lgan  NNK  ham  qondagi  shakar  miqdori  regulyatsiyasiga  zarar  yetkazib 
pankretik    zaharlanishni    keltirib    chiqaradi.  Chekish    sur’atlarida  qisqartirish-
larni   va’da   qilayotgan   bu   bog‘lanishlar    2-tur   diabeti va  metabolik sindrom-
                                                           
63
 
Boyle JO et al. Effects of cigarette smoke on the human oral mucosal transcriptome. canker Prev Res (Phila). 2010;3:266–78.
 
 

---

 
 
245 
 
ning  dunyo  bo‘ylab  osib  borayotgan  ulkan  miqdorini kamaytirishi  mumkin.