Z. T. Karabayeva

 
10-BOB 
ODDIY TOKSIKOLOGIYA (ZAHARSHUNOSLIK)  
II: TAMAKI 
 
Tamaki  chekuvchilar  har  kuni  tamaki  tutunini  ichlariga  tortganida, 
minglab  ksenobiotiklardan  (inson  tanasiga  va  tabiatga  begona  bo‘lgan,  sun’iy  
modda)  tashkil  topgan  toksik  (zaharli)  kokteyl  tamaki  tutuni-ning  murakkab 
kimyoviy  tarkibi  ham  chekuvchilarning  ichiga  kirib  boradi.  Tabiiyki,  chekish 
o‘z ortidan bir necha kasalliklar, jumladan, saratonli va saratonsiz holatlarni ham 
yuzaga  keltiradi.  Ulardan  biri  efizemadir.  O‘pka  saratoniga  sabab  bo‘luvchi 
tutunning  tarkibiy  qismiga  olimlar  ko‘pdan  buyon  qiziqib  kelishgan  va  asosiy 
e’tibor  o‘pka  saratonini  qo‘zg‘atuvchi  va  uni  rivojlanishini    ta’minlaydigan  
kanserogen  moddalarga qaratilgan.  
Tamaki  tutuni  tarkibidagi  asosiy  kansеrogenlar  tarkibiga  polisiklik  (ko‘p 
halqali)  aromatik  ulgevodorod,  nitrozaminlar,  aromatik  aminlar  va  efir 
organiklari  kiradi.  Bularga  misol  tariqasida  1,3-butadienni  ko‘rsatish  mumkin. 
NNN  (nitrozonornikotin)  va  NNK  (nikotindan  hosil  bo‘lgan  nitrozamin  keton) 
kabi  tamakisimon  nitrozaminlar  o‘zining  kuchli  kanserogenlik  hususiyatlari 
sababli alohida e’tiborni tortadi. Ularning har ikkisi nikotin nitrozat  ioni, ya’ni 
nevrostimulyatorli  nikotiana  o‘simligidan  tayyorlanadi  va  u  chekuvchilarda 
tamakiga    o‘rganib    qolish  odatini  hosil  qiladi.  NNN  va  NNK  kabi  boshqa 
tamaki    tutuni  kanserogenlari  ham    katalizatsiyalangan  bioaktivatsiya  orqali 
DNK  -  buzuvchi  metabolitlarni  yuzaga  keltiradi.  DNK  ni  o‘ziga  o‘rgatuvchi 

---

 
 
236 
 
moddalar  shu  va  shu  kabi  boshqa  zararli  metabolitlar  chekuvchilarning 
o‘pkasidagi    o‘sishni  tartibga  soluvchi  genlarning  mutatsiyalanish  jarayonini 
hosil  qiladi.