1.5. Fanning yuzaga kelishi
Talidomidning ijobiy tarafi toksikologiya fanining yuzaga kelishi va
rivojlanishiga turtki bo‘lishi mumkin. Talidomid ofat cho‘qqisi dunyodagi eng
katta toksikologiya tashkilotlaridan birining yaratilishiga sabab bo‘ldi.
Toksikologiya jamiyati (SOT), 1962-yilning aprel oyida Atlantika shahrida birin-
chi anjumanni o‘tkazdi. Asosiy maqsad universitetlar tizimli ravishda toksiko-
logiya bilan bog‘liq bo‘lgan oquv dasturini qo‘llab-quvvatlash, shuningdek,
zaharlanish holatlari ustida ilmiy izlanish ishlarini olib borilishini tadbiq etish edi.
O‘n yil o‘tib huddi shunday jamiyat Britaniyada ham paydo bo‘ldi va keyinchalik
Britaniya toksikologiya jamiyati deb nomlandi. 1960-1970-yillarda bir qator
oynomalar tashkil etildi va zaharlanish holatlari bo‘yiсha tadqiqot ishlarini yoritib
bordi.
1988-yilga kelib toksikologik holatlardagi kimyoviy asosga nisbatan ortib
borayotgan qiziqish sababli, dunyodagi eng katta ilmiy tashkilot Amerika Kimyo
Jamiyati ahamiyatli ravishda yangi bo‘lgan oynomani yaratishiga turtki bo‘ldi,
oynoma toksikologiyadagi kimyoviy tadqiqot ishlarini yorita boshladi.
Toksikologiya - mavzusiga oid jurnallar soni osib borishi kimyoviy moddalar
ta’sirida kelib chiqgan kasalliklar bo‘yiсha tadqiqot ishlari olib borilishini qollab-
quvvatlash uchun davlat va xususiy moliyalashtirish tizimini o‘sishida aks etdi.
AQShda, inson salomatligiga xavf solayotgan omillarni baholashga ajratilgan
federal sarmoya’ning kengaytirilishi, zamonaviy toksikologiya fani bo‘yicha
tadqiqotlarni yanada o‘sishiga yordam berdi. 1978-yilda Jozef A. Kalifano, hozirgi
kunda Sog‘liqni saqlash va inson xizmatlari departamenti kotibi, Milliy
Toksilogiya Dasturi (MTD) tuzishga hissa qoshib, oliy oquv yurtlari va
toksikologiya tadqiqot tekshiruv muassasalarida tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash
uchun federal moliyalashtirishni AQSH bo‘ylab va horijiy davlatlarda boshqardi.
Bundan tashqari Milliy Toksilogiya Dasturi 1966-yil Shimoliy KARolinada
tashkil etilgan Ekologik Fanlar Milliy Instituti tomonidan nazorat qilina boshladi.
Tez orada Merilandda joylashgan Ekologik Fanlar Milliy Instituti toksiko-
28
logiya boyicha tadqiqot ishlari uchun etakchi xalqaro markaziga aylandi.
Markazning vazifasi insonlarda kasalliklarning rivojlanishi va omillarning ta'sirini
o‘rganish, insonlarda kasallikni oldini olish va nogironlik yukini kamaytirish edi.
Shuningdek, toksikologiya bo‘yiсha yirik yutuqlar boshqa tadqiqot
institutlari kashshoflari Bernard Brodie va Yuliy Axelrod boshchiligidagi va
keyinchalik J.R Mitchell, D Jollov va J.R Gillette kabi tadqiqotchilar tomonidan
davom ettirildi. Bu tadqiqot jamoalari tomonidan kiritilgan inqilobiy o‘zgarishlar
kimyoviy zaharlanishni baholashda yordam berdi. 1970-yillarning boshida yana bir
muhim voqea sodir bo‘ldi, Arkanzas shtatining Jefferson okrugida Toksikologik
Tadqiqotlar Milliy Markazi tashkil etildi. Bu markaz bugungi kunda dunyodagi
eng yirik farmatsevtik boshqaruv organi bo‘lgan AQSh Oziq-ovqat va
Farmatsevtika Idorasi bo‘lib qolmoqda.
1969-yilda, Vetnam urushida AQSh tomonidan qo‘llanilgan defoliant
kimyoviy moddasi jamoatchilikni tashvishga soldi, Prezident Nikson bunday
harbiy tadqiqotlarni ma’n etdi, oqibatda Pine Bluff operatsiyasi ortga surildi. Turli
kimyoviy ishlab chiqarish kompaniyalari o‘rtasidagi hamkorlik 1974-yilda
Toksikologiya Kimyo Sanoati Institutini yuzaga kelishida ahamiyat kasb etdi va
keyinchalik bu institut Hamner Tibbiy Fanlari Institutiga aylandi (2007). Bu davr
ham zaharlanish hodisalarni o‘rganish bo‘yiсha izlanishga bag‘ishlangan kuchli
tadqiqot markazlarining tashkil etilishiga zamin yaratdi, etakchi oliy oquv yurtlari
ichida toksikologiya boyicha markazlar ochilishiga guvoh bo‘ldi. Yevropaning eng
nufuzli tibbiyot oliy oquv yurtlarining birida, Shvetsiya shahrida KARolinsk
Instituti ochildi va zaharli sindromlar mexanizmlarini ochib berishda muhim rol
o‘ynadi. Buyuk Britaniya universitetlari Liverpul, Lester, Surrey va boshqalar
fanning yo‘lga qo‘yilishiga yordam berdi, AQSHda molekulyar toksikologiyasi
kabi markazlar Kanzas shtatining Vinderbilt universitetida yangi avlodga
toksikologiya bo‘yiсha dasturni yangi tadqiqotlar asosida o‘zlashtirishlariga
ko‘maklashdi.
Yigirmanchi asr oxiriga kelib biologiya va informatikada bo‘layotgan jadal
o‘zgarishlar toksikologiya va u bilan bog‘liq havfni baholashni ilgari surilishiga
29
turki bo‘ldi. Bu asrda toksik moddalarni tarkibini aniqlashda qo‘llaniladigan
instrumentlar yuzaga keldi va skriningga imkon beruvchi tarkibiy biologiya
ahamiyat kasb etdi. Bunday hodisalar zaharlanish bo‘yiсha tadqiqot ishlarini
olib borishda sut emizuvchilar, mollyuskalar va qurtlarga bo‘lgan ehtiyojni
kamaytirdi. Evropa Ittifoqi doirasida bu kabi tendentsiyalar sun’iy kimyoviy
moddalardan doimiy ravishda foydalanishni nazorat etuvchi yangi qonun
qoidalarni kiritish orqali amalga oshiridi; bularni qayd etish, baholash, kimyoviy
moddalarni ma’n etish va ularga ruhsat berish bilan bog‘liq edi. Xelsinki,
Finlyandiyadagi Evropa Kimyo Agentligi nazorati ostida amalga oshirilgan
muqobil testlar targ‘ib qilib kelinmoqda. AQSh doirasida tadqiqot va taraqqiyot
idorasi virtual va muqobil test yondashuvlarni rivojlantirish maqsadida shunga
o‘xshash tashabbuslarni yaratdi.AQSh doirasida tadqiqot va taraqqiyot idorasi
qollab-quvvatlashi tufayli Shimoliy Karolina universiteti qoshidagi Toksikologiya
Markazi bu sohada faoliyat markaziga aylandi.
Toksikologiyaning yanada o‘sishi zamonaviy sanoat va qishloq xojaligida
sintetik kimyoviy moddalardan foydalanishda atrof-muhitga bo‘lgan ta'sirni
yaqindan o‘rganishga bo‘lgan talab zarur ekanligini anglash bilan bog‘liq bo‘ldi.
1962-yilda Rachel Karson tomonidan nashr etilgan Sukunatga cho‘mgan Bahor
nomli nashrida tabiatni zaharlanishidagi sanoatdagi ishlab chiqarishga e’tiborni
qaratish kerakligi hususida ogohlantirdi. XX asr o‘rtalarida Yaponiyada yuzaga
kelgan dahshatli Minamata Bog‘i ozidagi kimyoviy zavod tufayli sodir bo‘lgan
ofat oqova suvni zaharlashi bilan minglab insonlar va jonzotlar sog‘lig‘iga ziyon
yetkazdi. Biroz vaqt otib,1976-yil Shimoliy Italiya, Servesodagi kimyo-sanoat
zavodida sodir bo‘lgan halokat sababli atmosferaga katta hajmda dioksin moddasi
chiqib ketib, keng ko‘lamdagi jamoatchilik e’tiborini oziga jalb etdi.
Minamatadan farqli o‘laroq, Serveso sanoat ishlab chiqarish zavodi aholi
yashash punktlaridan geografik omillarni hisobga olgan holda uzoqda qurilgan
bo‘lsada jamoat havotiri kuchayib, e’tibor muhim omillarni hisobga olish
zarurligiga qaratildi. AQShda uy-joy qurilish maskanlari hususida munozaralar
1970-yillar oxirida boshlandi. Toksikologiya hamjamiyati doirasida bu kabi
30
muammolar ekologik toksikologiya sohasida globallashuv va sanoatlashtirish
tufayli atrof-muhitga bo‘lgan ta'siri bilan bog‘liq masalalar bilan bog‘liq oynoma-
lar yaratilishiga sabab bo‘ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |