Z. T. Karabayeva

3.  Talidomid.  XX asrning eng talofatli toksikologik ofatlari Ginger Jake va 
sulfanilamide  eleksiri  bo‘lib,  epidemiyalar  global  miqyosda  bo‘ldi.  1550-yilarda 

---

 
 
23 
 
rivojlangan  dunyo  bo‘ylab  jamiyatlarda,  ikkinchi  jahon  urushida  omon  qolganlar 
zamonaviy  -ijtimoiy  rivojlanishdagi  ijtimoiy  va  texnologik  o‘zgarishlar  bilan 
kurashdilar.  Shifokorlar  bemorlarga  uyqusizlik  va  stress  bilan  bog‘liq  belgilarni 
yengib  o‘tishlari  uchun  barbiturate  tranquilisers  yoza  boshladilar:  1955-yilning 
o‘zida,  AQSh  farmatsevtika  sanoati  mamlakatdagi  har  bir  erkak,  ayol  va  bo‘la 
uchun  26  barbiturat  tabletkalarni  ishlab  chiqardi.  Biroq  barbiturate  tabletkalari 
uyqusizlik  muammosi  uchun  yaxshi  yechim  bo‘la  olmadi,  nemis  Chemie 
Grunenthal kompaniyasi yangi gipnosedativ – talidomid ishlab chiqara boshlagach 
va homiladorlik davrida hech qanday ziyon yetmaydi, tarkibida hech qanday toksik 
moddalar  yo‘q deb tasdiqlay boshlaganida muammoning yechimi topilishiga umid 
uyg‘ondi.  So‘nggi  tasdiq  shubhali  chunki    homilador  hayvonlarda  o‘tkazilgan 
tajriba dalillari yoki talidomidni sinovdan o‘tkazgan kishilar dalillari yo‘q. 
 Talidomid  tez  orada  o‘sha  davrda  unchalik  jiddiy  qaralmagan  davlat 
standartlari  tasdig‘i    ostida    farmakologik  va  toksikologik  hususiyatlarni  hisobga 
olmagan  holda  Evropa  va  Britaniya  hamdo‘stligi    bo‘ylab  sotuvga  chiqdi. 
Ommaviy reklama tashviqot ishlari tufayli tez orada talidomid havfsiz dori sifatida 
shuxrat  qozondi  va  sotilish  bo‘yiсha  etakchi  ko‘rsatkichga  erishdi,  ba’zi    bir 
davlat-lardagina  aspirin  dorisidan  keyingi  o‘rinda  edi.  Talidomid  ayniqsa 
uyqusizlik,  ertalabki  kongil  aynishi  va  qayd  qilishdan  aziyat  chekayotgan 
homilador  ayo‘llar va keksalar orasida mashxur edi.
3
  
1950-yillarning  oxiriga  kelib  talidomid  avval  reklama  qilingan  dori-
darmonlardan  ko‘ra  zararliroq  degan  fikrlar  paydo  bo‘la  boshladi.  Masalan,  uzoq 
muddat  undan  foydalangan  kishilar  neyrotoksik  sindromni  ishlab  chiqdilar  va 
avval  Ginger  Jake  dan  zarar  ko‘rgan  kishilardagi  muammolarni  eslatuvchi 
dalillarni  namoyon  etdilar:  bemorlar  oyoqlarining  yuqori  va  pastki  qismlarida 
noxush  jimirlash  bo‘lishini,    ba’zida  qotib  qolish  holatlarini,  mushaklari  falaj 
holatiga  tushib  qolayotgani  va  yurish  mushkullashayotganini  ma’lum  qildilar. 
1960-yillar  oxiri  va  1961-yillar  boshida  turli  tibbiy  jurnallarda  ma’lum  bir 
                                                           
3
 
Stephens T, Brynner R. Dark remedy: the impact of thalidomide and its revival as a vital medicine. New York: Basic Books; 
2005. 
 

---

 
 
24 
 
bemorlarning holatidagi yuqorida qayd etilgan sindromlarni ko‘rsatib beruvchi bir 
qator    ilmiy  maqolalar  nashr  etildi.  Natijada,  Germaniya  va  Buyuk  Britaniyada 
ba'zi  shifoxonalarda  talidomiddan  foydalanishni  cheklash  boshlandi.Atlantika 
ortida,  Kinkinnati Richardson-Merrell kompaniyasining o‘ta talabchan vakili dok-
tor Frankes Kelsi AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) arizani tasdiq-
lashda  davom  etish  bo‘yiсha  rasmiy  bosim  o‘tkazdi.  Farmakolog  va  shifokor 
Frankes    Chikago    universitetida  bir  tadqiqot  izlanuvchisi  sifatida  "sulfanilamide 
eliksir"  epidemiyasida  dietilenglikol  bo‘lganligini  aniqlashga  yordam  berdi. 
Frankes va uning atrofidagi hamkasabalari farmakologik vositani juda sinchkovlik 
bilan tekshirish zarurati borligini anglab yetdilar.  
Doktor 
Kelsi 
va 
hamkasabalari 
Richardson-Merrell 
kompaniyasi 
hayvonlarda tajriba  o‘tkazilib taqdim etgan marketing failida yetarlicha ma’lumot 
yo‘q  ekanligidan  havotirga  tushdilar.  Bundan  tashqari,  British  Medikal 
Journalining  (Britaniya  Tibbiyot  Jurnali)  1960-yil  dekabr    sonida  nashr  etilgan 
periferik neirotoksik holatida talidomidning ta’siri borligi yoritilgan maqola doktor 
Kelsining  e’toborini  tortdi va Richardson-Merrell  bilan muzoKARalar davomida 
o‘z  fikrida  mahkam  turishga  undadi.  Doktor  Kelsining  talidomidni  bekor  qilish 
uchun  olib  borgan  jasur  kurashi  qandaydir  bir  ma’noda  AQSH  fuqarolarini 
fojeadan  saqlab  qoldi  va  President  J.F.Kennedi  uni  ko‘krak  nishoni  bilan 
taqdirladi.  Shunisi  ajablanarliki,  talidomid    preparati  doktor  Kelsiga  “oddiy  dori 
vositasi” sifatida ilmiy izlanish olib borish maqsadida topshirilgan edi.  
AQSH  aholisiga  omad  kulib  boqib,  doktor  o‘zining  birinchi  ilmiy  izlanish 
vazifasiga jiddiylik bilan  yondoshdi. Planetaning boshqa bir burchagi, Sidneydagi 
ayyollar  shifohonasida  yosh  akusher  bo‘lib  ishlaydigan  Vilyam  Mk  Braidning 
e’tiborini  1960-yilda  nashr  etilgan  periferik  nevritda  talidomidning  ta’siri 
yoritilgan xat tortdi. Mahalliy britaniya kompaniyasining savdo vakili Distillers Ko 
tomonidan  tarqatiladigan,  litsenziyaga  ega  bo‘lgan  talidomid  preparati  butun 
Britaniya  hamdo‘stligi  bo‘ylab  tarqatilar  edi,    Mk  Braid  talidomidni  homilador 
ayolga  ichish  uchun  belgilab  uning  asoratlaridan  hayratga  tushdi.  Ona  sog‘lom 
farzandni  dunyoga  keltirganiga  qaramasdan,  tug‘uruq  jarayonida  yuz  bergan  bir 

---

 
 
25 
 
qator  qiyinchiliklar  unda  xavotirni  kuchaytirdi,  bu  holat  u  talidomid  ichishni 
belgilagan  boshqa  uch  ayolning  ham  tug‘uruq  jarayonida  takrorlandi.  Barcha 
tug‘ilgan uch chaqaloqlar bir yil ichida vafot etgan, chaqaloqlarda oshqozon-ichak, 
shu  jumladan,  ichki  tana  organlari  doirasida  nuqsonlar  qayd  etilgan,  elka  -  qol 
suyaklari  yetarli  ravishda  uzun  emasligi  ko‘rsatilgan.  Mk  Braid  zudlik  bilan 
Distillers  kompaniyasiga  bu  haqda  habar  bergan,  biror  ular  tomonidan  hech  bir 
qiziqish bo‘lmagach, shifoxona dorixonasi javonlaridan talidomidni olib tashlashga 
ko‘ndirdi.  Oz  shubhasini  tasdiqlash  maqsadida  doktor  Mk  Bride  talidomid 
bo‘yiсha homilador sichqon va kalamushlarda tadqiqot ishlarini olib bordi. 
 Tabiatning bir g‘alati tasodifi bois, bu ikki kemiruvchi turlarining avlodlari 
1961-yilning  qish  faslida  hech  bir  nuqsonsiz  dunyoga  keldi,  doktor  Mk  Bride  va 
uning kichik jamoasi uchun bu qattiq zarba bo‘ldi. Ammo sentyabr oyida, Sidney 
klinikasida  ikki  chaqaloqning  nuqson  va  qiyinchiliklar  bilan  tug‘ilishi  talidomid-
ning  zararli  ekanini  isbotladi.    Lanset  nashrining  1961-yil    dekabr  sonida  chop 
etilgan    maktub  Avstraliya  ommaviy  axborot  vositalari,  shuningdek,  xalqaro 
tibbiyot hamjamiyatida doktor Mk Brideni  yuqori muvaffaqiyat qozonishiga sabab 
bo‘ldi.  Garchan  doktor  Mk  Bride  shuhratiga  yana  bir  dori  vositasi  Debendox 
bo‘yiсha  bahsda  putur  yetgan  bo‘lsada  u  butun  dunyoda  tug‘ilgan  godaklardagi 
nuqsonlar va falaj asoratlari talidomid dori vositasi tufayli ekanini isbotlab berishi 
orqali hurmatga loyiqdir.  
Ayni  paytda  Germaniya  ham  fat  markaziga  aylanib  borayotgan  mahalda, 
boshqa bir hushyor shifokor - doktor Vidukind Lenz - Talidomid o‘z mamlakatida 
tug‘ilgan  chaqaloqlar  orasida  shiddatli  o‘lat  nuqsonlariga  sabab  bo‘layotgani 
hususidagi  gumonlarini  ilgari  surdi.  Shu  yilda  bo‘lalar  klinikalarida  -  chaqaloqlar 
yuqori  yoki  pastki  oyoqlarda  oziga  xos  nuqsonlar  ya’ni  cho‘loqlik  bilan  dunyoga 
kela boshladilar – mana shunday godaklardan birining otasi bo‘lgan Karl Schulte-
Hillen advokat sifatida bundan qattiq ta’sirlanishi oqibatida doktor Lenz fokomelia 
bilan  bog‘liq  bunday  baxtsiz  hodisalarni  batafsil  ravishda  Gamburg  klinikasida 
o‘rgana  boshladi.  U  olib  borgan  tadqiqot  ishlari  natijasidan  dahshatga  tushdi,  
ahvol  oldinga  nisbatan  ancha  ayanchli  edi,  o‘n  yilliklar  ichida  salbiy  ta’sir 

---

 
 
26 
 
bo‘lalarda  sezilarli  darajada  o‘sgan  so‘nggi  paytlarda  esa  juda  tez-tez    yuz 
berganligi    aniqlandi.  Bir  necha  nemis  gazetalarida  Lenz  va  Schulte-Hillen 
dorining  salbiy  ta’sirini  bayon  etdilar,  bir  qator  oilalardagi  onalar  bilan 
suhbatlashib, barcha hollarda umumiy salbiy omil sifatida talidomid aniqlandi.