Z. T. Karabayeva

1.2-rasm.  Italiya  Uyg‘onish davri hokimiyat  uchun kurashda siyosiy  zaharlanish-
ning  yunon-rum  san’atini  boshidan  kechirdi. 
 
Papalar  tarixida  juda  yomon  nom  qoldirgan  Papa  Aleksandr  VI  (AD  1431-
1503),    o‘z    o‘g‘li    Chezar  bilan  birgalikda  badavlat  raqiblarini  ularning  qimmat-
baho  qog‘ozlarini  musodara  etishga  qadar  bartaraf  etish  maqsadida  zahardan 
foydalanganlar.  Ota-o‘g‘il    birgalikda  zahar  kuchini  hayvonlarda  tajriba  o‘tkazish 
orqali  o‘rganganlar  va    baxtiqaro  jonivorlarni  jasadini  Tiber  daryosiga    tashla-
ganlar.  Afsusga  moyil  "Borgialar  oilasi  kubogi"  bu  davrga  kelib  chiqdi;  unda 
yashirin  bo‘linma  bo‘lib, u  yerga  zahar  solinib  bundan  behabar  qurbonlarga taom 
davomida berilar edi.  Ta’ssufki, an’anaviy  hisob ko‘ra, Aleksandr  VI  ehtimol  o‘z 
hiylasi qurboniga aylangan, raqib KARdinal uchun mo'ljallangan bir shisha vinoni 
iste’mol etgan  va oqibatda o‘z makrlari tuzog‘iga tushgan. Zaharlanish oqibatida 
uning  tanasi  juda  tez  ravishda  chirib  borgan:  Uning  muqaddas  Pyotr  soborida  
yotgan  jasadini  ko'rgan  zamonaviy  vakillardan  biri  bu  jasad  ko‘rgan  jasadlar 
orasidagi eng jirkanch, dahshatli va qo‘rqinchli murda ekanligini aytib o‘tgan. 
1)  Parasels.  XVI  asr  tarixida  ko‘plab  o‘zgaruvchan  shaxslar  paydo 
bo‘lganlar, lekin  ularning hech biri Shveytsariyada tug‘ilgan shifokor-alkimyogar 
sifatida toksikologiya tarixiga muhim hissa qo‘shmagan, Parasels (AD 1493-1541) 

---

 
 
12 
 
-  ko‘p  hollarda  “Zamonaviy  toksikologoya’ning    otasi”    sifatida  yodga  olinadi 
chunki u o‘n oltinch asrda lotin nomini kiritgan olim bo‘lib talabalar undan buning 
uchun minnatdor bo‘lganlar: Parasels nomini Philippus'un Aureolus Theophrastus 
Bombastus von Hohenheim dan ko‘ra eslash oson!  Qarama - qarshi  fikrli va aysh-
ishrat    uchun    ichishga    moyil  bo‘lgan  Parasels  o‘z  empirik  tadqiqotlari  orqali 
emas, balki Galen va Gippokrat kabi olimlar qoldirgan yunon-rum tibbiy merosini 
o‘zlashtirish orqali zamonaviy ilmiy tibboyotni mustahkamlashda ko‘maklashgan, 
bu esa o‘z navbatida tibbiy o‘quv jarayonida ustunlik qilib kelgan.  
Kuchli  pravoslavlar  va  elita  guruhlariga  qarshi  tura  olgan  bunday  ajoyib 
tayyorlik  Paraselsga  "Tibbiyot  Martin  Lyuteri"  nomini  qozonishiga  sabab  bo‘ldi. 
Uning  etakchilik  qila  olish  qobiliyati  tufayli  kishilarni  adashtira  bilardi,  1526-
yillarda  obro‘  qozonib,  usbu  davrda  shaxar  shifokori  va  Bazel  tibbiy  oliy  oquv 
yurtining pedagog  hodimi  sifatida  faoliyat  yuritdi. Uning sifilis  kasalligiga qarshi 
simobni  qo‘llashga  bo‘lgan  tashviqoti  tibbiy  olamda  tanqidga  ukradi,  va  u 
tanqidchilarga  yo‘llagan  javob  xatida  fikrini  shu  tarzda  oqlay  bildi,  ya’ni  agar 
zaharli moddalar kam miqdorda qo‘llanilsa shifo bo‘la oladi; "Nima zaharli emas? 
Hamma  narsa  zaharli,  zaharsiz  hech  narsa  yo‘q.  Faqatgina  doza  biror  narsaning 
"zaharli  emas”  ligini  belgilab  beradi,    deb  javob  qaytardi.  Uning  bu  gapi  - 
ko‘pincha  Lotin  shak-lida  (‘Dosis  Chapga  fakit  venenum  –  dozagina  zaharni 
keltirib chiqaradi) shu kungacha juda ko‘p toksikologiya  fani darsliklarining bosh 
sahifasidan joy egallab kelmoqda.    
Zamonaviy    tibbiyot  evolyutsiyasining  o‘tish  davridagi,  o‘rta  asrlar  va 
zamonaviy  davrlar  o‘rtasida  ko‘prik  bo‘la  olgan  alkimyogardan  kutish  mumkin 
bo‘lgan  dadil  fikrlari  yoritilgan  g‘oyalar  yo‘riqnomasi  zamonaviy  o‘quvchilarda 
g‘ayrioddiy  taassurot  uyg‘otadi.  Biz  albatta  uning  zahar  inson  sog‘lig‘iga  putur 
yetkazishidan  bohabarligini  olqishlaymiz,  -  u  zaharlanish  orqali  vujudga  keluvchi 
kasallik  boshlashining  faol  tamoyillari    va  moddalar  almashinuvi  muvozanati 
xususida  fikr  bildirgan.  Ensastrorum  –  Biroq  shunga  qaramay,  uning  besh 
tamoyilidan  biri  bo‘lgan  “yelim  fazilati”  ajablantiradi.  U  anatomiya  va 
astronomiya  fanlari  orasi-dagi  hamohanglikga  urg‘u  bergan  holda,  quyosh 

---

 
 
13 
 
tizimidagi  sayyoralar  soni  tanadagi  organlar  soniga  teng  ekanligini  aytib  o‘tdi  va 
bu  o‘z    ta’siriga  ega,    degan  g‘oya’ni  ilgari  surdi.  Teleskop  yordamida  tashxis 
qo‘yish  kasallikni  davolashda  zaruriy  ekanligini  bildirdi;  «Astranomiyadan 
habardor  bo‘lmagan  shifokor  mukammal  shifokor  bo‘la  olmaydi,  chunki 
astronomiya  kasalliklarning  yarmidan  ko‘pi  samoda  boshqariladi»  (Astronomia 
Magna  [1537-8]).  Parasels  shuningdek,  klassik  qo‘lyozma  muallifi  bo‘lib, 
“Konchilik  kasalligi  va  konchining  boshqa  kasalliklari”  (1567)    bu  qo‘lyozma 
kasb-hunar    toksikologiyasida  ma’qullanadi,  ish  joylarida  kimyoviy  xavfga 
taalluqli intizomni yoritib beradi.  
Uning  vafotidan  keyin  nashr  etilgan  kitobi  Italiya-Avstriya  chegarasiga 
yaqin  tog‘li  Tyrolean  viloyatiga  safari  davomidagi  kuzatuvlar  asosida  yozilgan 
bo‘lib, u konchilikda faoliyat yuritadigan ishchilar orasida yuzaga keladigan nafas 
olish  yo‘llari  kasalliklari  iflos  va  yomon  shamollatiladigan  kon  sharoitidan  kelib 
chiqishini bayon etgan (1.3-rasm).