Z. T. Karabayeva

 
 
 
 
 
 

---

 
 
6 
 
1-BOB
   
ZAMONAVIY TOKSIKOLOGIYANING PAYDO BO‘LISHI 
 
Bir  qator  qadimiy  jamiyatlar  zaharli  moddalardan  ongli  ravishda  xabardor 
bo‘lganliklarini  namoyish  etdilar:  ularning  ibtidoiy  “toksikologiya  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan  jamoalari”,  ya’ni  mahoratli  shifokorlar  ehtimol  zaharli  o‘simliklar  va 
metallardan  davolash  maqsadida  foydalangan,  shuningdek,  siyosiy  yetakchilarga 
istalmagan  raqiblarni  bartaraf  etishda  o‘z  xizmatlarini taklif  etgan.  Oxir-oqibatda, 
zamonaviy  kimyoning  yuzaga  kelishi  bilan  kimyoviy  moddalarning  iqtisodiy  va 
ilmiy  salohiyati  o‘z  yechimini  topa  bordi,  shuningdek,  uzoq  vaqt  mobaynida 
to‘plangan  ularning  zararli  ta’siri  hususidagi  dalillar  oshkor  bo‘la  boshladi. 
Toksikologiya  sohasida  Paraselsus,  Pott  va  Rehn  kabi  zehnli  shifokorlarning 
kasbiy  kasalliklarga  tegishli  bo‘lgan  salmoqli  tushuntirish  ishlari  katta  ahamiyat 
kasb etdi.  
Ko‘p  fursat  o‘tmay,  Fontana,  Orfila  va  Christison  kabi  ilk  yetakchi 
shifokorlar  toksikologiya  sohasida  kimyoviy  zaharli  moddalarni  hayvonlarda 
tajriba  o‘tkazish  o‘rqali  poydevor  yaratdilar.  Hali  hech  qanday  voqea  ilk  1960- 
yillarning talidomid ofatidan o‘laroq toksikologiya sohasini rivojlantirishda muhim 
ahamiyat  kasb  etmagan  edi.  Izchil  faoliyat  butun  dunyo  bo‘ylab  tashkil  etilgan 
toksikologiyaga  fikrini  jamlagan  jamiyat,  jurnal,  nazorat  organlari  va  ilmiy-
tadqiqot muassasalariga guvoh bo‘ldi. 
Bugungi kunda  toksikologiya  rivojlangan ko‘p tarmoqli  harakat  hisoblanib, 
o‘z  kontseptual  asoslarini    tibbiy,  kimyoviy  va  biologik  fanlar  yutuqlariga 
yondoshgan holda rivojlantirib bormoqda.     
Tarixchilar  2-jaxon urushidan keyingi davrni “Yangi kimyo asri” deb, qayd 
etishlariga  sabab  global  ravishda  kimyoviy  moddalarni  ishlab  chiqarishning 
dramatik  tarzda  o‘sishi  bo‘ldi.  2012-yilning  boshlariga  kelib  kimyoviy  modda-
larning  soni  shu  qadar  keskin  oshib  ketdiki,  oqibatda  Kimyo  Nazorat  Xizmati 
vujudga  keldi,  kimyoshunoslar  tomonidan  foydalanish  uchun  elektron  reestr 
yaratilib,  60  million  noyob  (organik  va  noorganik)  molekulalar  nazorat  etila 

---

 
 
7 
 
boshladi. 
Bu moddalarning ko‘pchiligi eng kichik miqdorda ishlatiladi va shu sababli 
faqatgina  tajribali  kimyogarlargina  bunga  nisbatan  qiziqish  bildiradilar.  Shu  bilan 
birga  shuni  ta’kidlash  kerakki,  «har  kun»  jihatidan  olib  qaralganda  ko‘pgina 
rivojlangan  mamlakatlarda  odatda  taxminan  50000-100000  sintetik  kimyoviy 
moddalardan tegishli sohadagi kasb egalari va ishchilar foydalanadilar. 
Kimyoviy  moddalardan  foydalanish  jamiyat  uchun  muhim  bo‘lib, 
iqtisodiyot  va  sog‘liqni  saqlash  tizimlarida  anchagina  foyda  keltiradi,  lekin 
ehtiyotkorlikka  bo‘lgan  talab  zamonaviy  kundalik  hayotga  bog‘liq  bo‘lgan 
xatarning mavjudligini anglatib, hushyorlikka chaqiradi. Zamonaviy  toksikologiya  
so‘nggi  yillarda  paydo bo‘la boshlagan bo‘lsada, ajdodlar zaharli moddalar sabab 
yuzaga  keluvchi  muammolardan  xabardor  edi.  Yer  sayyorasining    yirtqich 
hayvonlar  va  zararkunandalarga  qarshi  zaharli  moddalarni  ishlab  chiqaruvchi 
o‘simlik va  hayvonlar bilan faolligi  va  sayyoraviy qobiqning zaharli metallar va 
minerallarga    boyligi  toksikologiya  sohasini  uzoq  va  qiziqarli  tarix  bilan 
ta'minlaydi.