Z. T. Karabayeva

 
 

---

 
 
45 
 
2.2. Kimyoviy zararlanish holatlari  
 
Turli  hildagi  minglab  molekulyalar  ham  tabiiy,  ham  sun’iy  tarzda  tirik 
to‘qimalar  bilan  birgalikda  kimyoviy  moddalar  ta’siri  ostida  keng  ko‘lamdagi 
patologik  kelib  chiqishlarni  yuzaga  keltiradi.  Kimyoviy  zaharlanish  ta’siri  ostida 
bo‘lgan  molekulyar  mexanizmlarni  aniqlash  biologik  jihatdan  oson  emas.  Inson 
organizmiga  ta’sir  etuvchi  turli  omillar  toksik  holatlarni  o‘rganish  jarayonini 
yanada  murakkablashtiradi:  ba’zi  kimyoviy  moddalar  uchun  ta’sir  tabiattan 
uzluksiz  emas  balki  muddatli  bo‘lishi  mumkin,  ya’ni  biror  daqiqa  yoki  soat 
mobaynida davom etadi, boshqa kimyoviy moddalar ta’siri esa kishilarning butun 
bir hayoti yoki umrining katta qismida davom etishi mumkin
4
.  
Hatarni  baholash  jarayoni  ma’lum  bir  shaxslarning  faoliyatiga  qarab 
baholanadi, ya’ni ular o‘z sevimli mashg‘ulotlari yoki kasblari sababli turli omillar 
ta’siriga duch keladilar, masalan, rassomlar kundalik turmush tarzida buyoqlardan 
foydalanish jarayonida yoki mehaniklar ustahonalarda ishlatiladigan turli kimyoviy 
moddalar ta’siriga duch keladilar. Bu omillar ta’sirini o‘rganish ma’lum bir diqqat-
etiborni talab etadi. 
Zaharlanish  holatlarini  o‘rganish  soddalashtirishda,  kimyoviy  ta’sir  odatda 
to‘rt  turkumga  ajratiladi.  Birinchidan,  o‘tkir  ta’sir  qilish  holati  ya’ni  24  soat  yoki 
undan kam vaqt mobaynida uchraydigan kimyoviy zaharlanish holati xususiyatlari. 
Bunday  holatlarda  toksikologlar  bemorlarga  klinik  sharoitda  zudlik  bilan  yordam 
ko‘rsatishlari  zarur, bu  holat  bemorlar  ataylab  yoki  bilmagan  holda  yuqori  dozali 
dori  yoki  boshqa  kimyoviy  moddani  ichib  yuborishlari  oqibatida  sodir  bo‘ladi. 
Bunday  zaharlanish  holati  alomatlari  bezovtalik,  asabiylashish,  qattiq  bosh 
og‘rig‘i,  bir  oz  bosh  og‘rig‘i,  tartibsizlik,  diareya,  mushak  talvasalari,  tirishishlar 
yoki hatto o‘lim holati bo‘lishi mumkin. 
Yana  bir  zaharlanish  holati  3  oy  yoki  undan  ko‘p  davom  etishi  mumkin 
bo‘lgan holat bo‘lib, bu qayta dozaning oshib ketkanlik holati yoki biror kimyoviy 
                                                           
4
 
Boelsterli UA. Mechanistic toxicology: the molecular basis of how chemikals disrupt biological targets. 2nd ed. Boka Raton: 
KRK Press; 2007. 
 

---

 
 
46 
 
moddaning  uzoq  muddat  davomida  ta’siri  natijasi  bo‘lishi  mumkin,  ya’ni  oziq- 
ovqat,  ichimlik  suvi  yoki  havo  ta’siri  ostida.  Bu  holat,  shuningdek,  kasbiy 
omillarni ham o‘z ichiga kiritadi, ya’ni bosmaxona sharoitida siyohning uzoq vaqt 
mobaynidagi ta’siri va hokozo.