Z. T. Karabayeva

2.1. Toksikologiya atamasi 
 
Toksikologiya (grekcha toxicon− zahar va logos − fan), bu tirik organizm va 

---

 
 
41 
 
zaharni  o‘zaro  ta’sir  qilish  qonunlarini  o‘rganuvchi  tibbiyotning  sohasi 
hisoblanadi. 
Boshqa  sohalar  kabi  toksikologiya  sohasi  ham  o‘ziga  hos  lug‘at  boyligiga 
ega.  Noto‘gri  talqin  etilgan  toksikologiya  sohasidagi  so‘zlar  kimyoviy  havfni 
samarali tarzda oldini olishda to‘sqinlik qilishi mumkin. Ayrim semantik masalalar 
bizning e'tiborimizni talab qiladi.  
1.    Zahar.    Ehtimol  bu  atama  toksikologiya  sohasidagi  eng  dolzarb  atama 
bo‘lib,  toksikologiya  sohasini  o‘rganadigan  zararli  moddalarni  umumlashtiruvchi 
atama  bo‘lib  kelgan.  “Zahar”  so‘zi  kundalik  hayot  davomida  tez-tez  qo‘llanilgan 
va  qadimdan  bu  so‘z  ommaviylashgani  ma’lum.  Zamonaviy  toksikologiya 
sohasining otasi Matye Orifla 1813-yil o‘zining mashhur risolalar bobini yozayotib 
bu atamani qo‘llashni lozim topgan, - “Zahar juda kichik dozada inson sog‘lig‘ini 
zaiflashtiradi  yoki  hayotdan  ko‘z  yumdiradi.  Biroq  bunga  qaramay  zahar  atamasi 
zamonaviy toksikokogiyada umumlashtiruvchi atama hisoblanmaydi”. Biroq uzoq 
vaqtdan  buyon  ma’lum  bo‘lib  kelayotgan  bu  atama  zamonaviy  toksikologiya 
sohasida  asosiy  atamalardan  biri  hisoblanmaydi,  chunki  bu  atama  dunyoda 
faqatgina  kimyoviy  moddaning  ikki  turi  ya’ni  “zaharli”  va  “zaharsiz”  turlari  bor, 
degan noto‘g‘ri tushunchani hosil qilishi mumkin. Aslini olib qaraganda darhaqiqat 
“Zaharsiz”  deb  aytilganda  noto‘g‘ri  tushuncha  paydo  bo‘ladi.  Paraselsus  fikriga 
qoshilgan  holda  zamonaviy  toksikologiya  sohasi  har  qanday  kimyoviy  modda 
ma’lum bir sharoit va omil ta’sirida toksik holatga olib kelishi mumkinligiga urg‘u 
beradi.  (Masalan:  juda  yuqori  miqdorda,  hatto  osh  tuzi  yoki  ichimlik  suvi  ham 
zararli bo‘lishi mumkin). 
2.  Toksin.  Kundalik  hayotda  nutqimizda  tez-tez  uchraydigan  toksin  so‘zini 
qo‘llashimiz  mumkin.  Bu  so‘z  jigar  yoki  boshqa  tizimlarni  go‘yoki  “tozalay-
digan”  mahsulotlarni  sotuvchi  ko‘plab  muqobil  tibbiyot  saytlarida  uchraydi. 
Toksikologiya  sohasida  bu  atamani  tirik  organizmlardan  chiquvchi  zararli 
moddalar uchun qo‘llagan ma’qul (masalan, zaharli dengiz organizmlari, yuqumli 
patogenlar yoki zaharli o‘rgimchaklar uchun). Sirasini sun’iy kimyoviy moddalar, 
shu  jumladan,  ko‘pgina  zamonaviy  dori  vositalari  va  sanoat  kimyoviy  moddalri 

---

 
 
42 
 
uchun bu atama mos kelmaydi.  
3.  Ksenobiotik.  Toksikologlar  tomonidan  tez-tez  qo‘llaniladigan  so‘z 
ksenobiotik  so‘zi  hisoblanadi.  Bu  yunoncha  so‘z  bo‘lib,  “xenos”  -  notanish 
ma’nosini  anglatadi.  Ksenobiotik  shu  tarzda  chet  yoki  tashqi  manbadan  tanaga 
kirgan  kimyoviy  modda  hisoblanadi.  Bunday  kimyoviy  moddalar  normal 
fiziologik  jarayonlar  davomida  tananing  ichida  endobiotiklardan  farq  qiladi 
(masalan,  androgenlar,  glyuko-kortikoidlar,  nevrotransmitterlar  va  shu  kabi 
bilirubin metabolik chiqindi mahsu-lotlari). 
Endobiotiklar  patologik  jarayonlar  tufayli  shikastlangan  to‘qimalar  ichida 
shakllangan  toksik  kimyoviy  moddalarni  o‘z  ichiga  oladi.  Nazariya  nuqtai 
nazaridan ksenobiotik endogen moddalardan istisno bo‘lgan holda bugungi kunda 
dunyoda keng tarqalgan minglab sun’iy kimyoviy moddalar, iste’mol mahsulotlari, 
dori-darmonlar, pestitsidlar, gerbitsidlar va sanoat reagentlarini o‘z ichiga oladi.  
Ksenobiotik ba’zi keskin ta’sir sharoiti ostida zaharli bo‘lishi mumkin, lekin 
boshqa sharoitlar ostida zararsiz bo‘lishi mumkin. Misol uchun, tegishli dozalardan 
vaqti-vaqti  bilan  foydalanish  bilan,  ba’zi  sun’iy  dorilar  zararsiz  hisoblanadi  va 
shifokor ruxsatisiz uni dorixonalardan sotib olish mumkin. 
Sun’iy  moddalarga  qo‘shimcha  tarzda  ksenobiotik  atamasi  tabiiy  kimyoviy 
moddalarni  ham  o‘z  ichiga  qamrab  oladi,  ya’ni  kishilar  iste’mol  qiladigan  oziq-
ovqat  mahsulotlari,  ichimliklar  va  o‘simliklardan  tayyorlanadigan  dori  vositalari 
aslini  olib  qaralganda  bularning  ko‘pchiligi  kishi  salomatligi  uchun  unchalik 
zararli  emas,  garchan    ksenobiotiklarning  tabiiy  kelib  chiqishi  nihoyatda  zararli 
bo‘lsada.  Qoida  tariqasida  shuni  aytish  joizki,  zamonaviy  toksikologiya  tabiiy 
tarzda kelib chiquvchi moddalardan o‘laroq sun’iy moddalar ko‘proq zararli, degan 
keng tarqalgan g‘oya tarafdori emas. Eng zaharli moddalarning ko‘p qismini tabiiy 
kelib  chiqishi  toksikologiya  faniga  ma’lum.  Shunday  bo‘lsada,  bugungi  sanoat 
jamiyatlarda sun’iy kimyoviy moddalarning keng ko‘lamda ishlatilishi zamonaviy 
toksikologiya  e’tiborini  jalb  etmoqda.  Shu  zaylda  tabiat  juda  kuchli  bo‘lgan 
toksinlarni  ishlab  chiqarishi  mumkin  bo‘lgan  bir  paytda  kamdan  kam  hollarda 
zamonaviy  tarzda  ishlab  chiqarilayotgan  sun’iy  moddalar  bilan  mos  hajmda 

---

 
 
43 
 
emasligi ma’lum.  
Yana  bir  omilni  olib  qarasak,  sun’iy  tarzda  ishlab  chiqarilayotgan 
ksenobiotiklarga  bo‘lgan  qiziqish  katta  bo‘lib,  buning  sababi  ularning  fizik  va 
kimyoviy  hususiyatlaridir.  Bugungi  kunda  inson  organizmi  ko‘proq  sun’iy  tarzda 
ishlab  chiqarilgan  gayrioddiy  kimyoviy  hususiyatlarga  ega  moddalarga  moyil 
bo‘lib,  ularda  metabolizmga  nisbatan  chidamlilik  shakllanib  boradi.  Zaharli 
moddalar tabaqalanganda ko‘p hollarda ular sun’iy toksik moddalar bo‘lib chiqadi. 
Mahsus  aniqlash  asboblari  inson  organizmdagi  suyuqlik  yoki  to‘qimalardagi 
zararli  moddalarni  aniqlashda  ularning  ko‘p  qismi  sun’iy  ekanligini  namoyon 
etadi.  Shu  tarza  biz  qachonlardir  tabiiy  deb  o‘ylagan  ba’zi  kimyoviy  moddalar 
sun’iy  ekanligi  va  ular  faqatgina  ishlab  chiqarish  joylarida  vujudga  kelishini 
bilamiz,  biroq  bunday  moddalar  inson  organizmida  juda  kam  miqdorda  bo‘lishi 
aniqlangan.  
Masalan, akrolein o‘ta zaharli modda hisoblanib karbonil bilan qorishtirilgan 
holda plastmass va boshqa turli kimyoviy moddalarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
(2.1-rasm). Shu bilan bir qatorda u tabiatni va atrof-muhitni ifloslaniruvchi modda 
hisoblanadi, organik moddalarni ya’ni tamaki, o‘rmon o‘simliklari va qazib olinuv-
chi yoqilg‘ilarni yonishi oqibatida paydo bo‘ladi. Akrolein, shuningdek, oziq-ovqat 
pishirish  jarayonida  ham  paydo  bo‘ladi,  oshxona  sharoitida  havoga  ko‘tarilib 
yuqori havo konsentrasiyalarini keltirib chiqaradi.  
Bunga  qaramay  so‘nggi  o‘n  yilliklar  ichida  akrolein  asosan  tashqi  omillar 
oqibatida  organizmda  paydo  bo‘ladi,  degan  tahminimiz  o‘zgardi,  u  boshqa 
biologik  jarayonlar  ta’sirida  shakllanadi  degan  g‘oya  yuzaga  keldi.  Ba’zi  olimlar 
endogen  akrolein  “Alzgeymer”  kabi  keksa  kishilardagi  degenerativ  kasalliklni 
kelib  chiqishida  ro‘l  oynaydi  dehan  taxminga  boradilar.  Albatta,  bu  taxminga 
to‘laqonli  isbot  talab  etiladi.  Biz  tashqi  yoki  ichki  manbalar  ta’siri  ostida 
ekanligimiz  kontseptual  muammoni  yuzaga  keltiradi.  Bu  esa  o‘z  navbatida 
akrolein va ksenobiotik kabi moddalarni tasnif etishimiz lozimligini taqazo etadi. 
4.  Toksikant  (zaharli).  Toksikologiya  lug‘atida  tabiiy  va  sun’iy  kelib 
chiquvchi zararli kimyoviy  moddalarni  ifodalashda  keng  ko‘lamda  “toksikant”  

---

 
 
44 
 
so‘zi    qo‘llaniladi.  Bu    so‘z    kimyoviy  moddalar  to‘qimalarini  turli  sharoitlarda, 
turlicha omillar ta’sirida zararlashi holatlarida qo‘llaniladi, tabiiy yoki sun’iy kelib 
chiqishidan qat’iy nazar bu atama kundalik hayotda kam qo‘llaniladi.