Z. T. Karabayeva

10.6-rasm.  Tamakiga  ishlov  berish  va  sigaretning  yonish  jarayonlarida 
nikotinning  nitrozatsiyasi  N-nitrosonornikotin  (NNN)  and  4-metilnitrosamino 
(NNK)-1-(3-piridil)-1-(butanon) kabi kanserogenik tamakining belgilangan nitroz 
aminlarini  keltirib chiqaradi. 
 
NNN  va  NNK  o‘zlarining  yirik  miqyosdagi  karsenogenlik  xususiyati 
tufayli    ko‘p    e’tiborni  jalb  etsa-da,  tamakida  ko‘p  sonli  TBNA  lar  uchraydi 
(masalan, NNN (N-nitrosonornikotin), NNK((4-metilnitrosamino)-1-(3-piridil)-1-
butanon)  ,  NAB  (1-nitrosoanabazin)  and  NAT  (  N-nitrosoanatabin)).  Har  ikkala 
birikma,  ayniqsa,  NNK  ning  kalamushlar,  sichqonlar  va  olmaxon  singari 
turlardagi  o‘pka  karsenogenlariga  ta’siri  juda  yuqori.  NNK  ning  zamonaviy 
toksikologiyaga  ma’lum  bo‘lgan  eng  katta  ta’sirga  ega  bo‘lgan  va  qayta-qayta 
yangilanaveradigan    o‘pka  karsenogeni  ekanligi  bahslarga  sabab  bo‘lishi 

---

 
 
264 
 
mumkin.  
NNN  va  NNK  ning    eng    kam  dozalarigina  hayvonlarda  o‘pka  rakini 
keltirib  chiqaradi  (masalan,  o‘simtalar  normal  chekish  holatlari  ostida 
chekuvchilar  tomonidan  erishilganlariga o‘xshaydigan muqobil turlarni o‘lchov-
chi  dozada  paydo  bo‘ladi).  Buning  ustiga,  ba’zi  konserogenlarga  oxshamagan  
holda,  NNN  va  NNK  “yovvoyi  turdagi”  labaratoriya  hayvonlarida 
karsenogenlarga  bo‘lgan  ta’sirchanlikni  oshirishda  genetik  manipulatsiyaga 
bo‘lgan    ehtiyojsiz    ham    o‘simtalar  keltirb  chiqaradi  (masalan,  DNK  ning 
tuzuvchi  genlari  yoki  o‘smani bekitadigan genlarning ochirilishi).  
NNN  va  NNK  shuningdek,  nafaqat    o‘pkada,  balki  burun  to‘qimalarida, 
jigar va me’da osti bezi singari chekuvchilarda o‘sma  paydo  bo‘lishiga qarshilik 
ko‘rsatishi  qiyin  bo‘lgan  organlarda  o‘sma  chaqirish  bilan  multi-organ 
kanserogen hisoblanadi. 
TBNA  yaqinda  qadoqlangan  tamaki  tarkibida  kam  miqdorda  mavjud 
bo‘ladi  va  asosan,  tamaki  yonish  jarayoni  bilan  bir  qatorda  barglarni  olinishi, 
ishlov    berish  va  quritish  jarayonlarida  ham  shakllanadi.  TBNA  miqdorini 
sezilarli    tarzda    pasaytiradigan    tamakiga    ishlov    berishning    tartibi  mavjud, 
biroq    bu    xavfsizlantiruvchi  usullarning  savdoga  oid  tamaki  ishlab  chiqarishda 
keng    qo‘llanilishi    yoki  qo‘llanilmasligi  noma’lum.  TBNA  miqdori  tamaki 
sifatiga  ko‘ra  farq  qiladi  va  nikotinning  nikotin  demetilatsiyasi  uchun  kamay-
tirilgan sig‘imli variantlari odatda, past TBNA miqdorini ishlab chiqaradi. 
Tamaki  yonish  jarayonida  TBNA  ning  shakllanishi  biroz  kutilmagan 
bo‘lishi  mumkin  va  ahamiyatga  molik  xilma-xilliklar  sigaret  ishlab  chiqarilgan 
mamlakatga  qarab  sigaret  yonib  turganda  chiqadigan  tutun  va  kashandaning 
o‘pkasiga  ketadigan  tutunda  ayon  bo‘ladi.  Umuman  olganda,  tutun  orqali 
tashiladigan  NNN  ning  darajalari  NNK  nikidan  oshiqroq  bo‘ladi.  Turli  xil 
sigaretlarda  NNN  darjalarining  xalqaro  qiyoslamalari  ishlab  chiqarilish 
mamlakatlariga  bog‘liq  tarzda  NNN  va  NNK  darajalarida  anchagina  xilma-
xilliklarni aniqladi.  
NNN  va  NNK  metabolizmi  insonlarda  va  boshqa  turlarda  chuqur 

---

 
 
265 
 
o‘rganilgan.  Ko‘p  sonli  metabolitlar    denitrozatsiya  yo‘laklari,  N-oksidatsiyasi 
yoki  piridin  halqasining  gidroksilatsiyasi  orqali  shakllanadigan  soni  jihatdan 
kichik  mahsulotlari  o‘z    ichiga  olgan  holda  xabar  berildi.  NNK  jihatdan  asosiy 
natija  karbonil  guruhining  NNAL  (4-(metilnitrosamino)-1-(3-piridil)-1-butanol) 
ni  shakllantirish  uchun  qisqarib  ketishini  qamrab  oladi.  Keyin  NNAL  turli  xil 
NNAL-glusuronidlarni  shakllantirish  uchun  tuslanishli  metabolizmni  boshdan 
kechiradi.  NNAL  va    uning  glusuronidlangan  metabolitlari  tamaki  tutunining 
keng  qo‘llaniluvchi  biomarkerlari  hisoblanadi. Chekmaydiganlardan (masalan, 
kashandalar    bilan    bir    uyda    yashovchi    bolalar    va  oila  a’zolari,  kazinolar, 
barlar,  restoranlardagi  mijozlardan)  olingan  qon  va  siydik  namunalaridagi 
NNAL-glusuronidlarini  fosh etib tashlash   ba’zi  mamlakatlarda  jamoat  joylarida 
chekishning  kamaytirilishida  ko‘makchi  bir  vosita  bo‘lgan  edi.  Bir  bog‘liq 
birikma,  izo-  NNAL  yuzalarda  yig‘ilib  qolgan  (“uchlamchi”  tamaki  tutuni  deb 
nomlanadigan) tutun xavfining muhim bir biomarkeri hisoblanadi. 
Kanserogenlarning    ko‘rinishidan    NNK  ning  asosiy  metabolik  natijasi 
CYP  fermentlari  tomonidan  α-gidroksilatsiyasini  qamrab  oladi.  Bu  oksidlanish 
reaksiyalari  NNK  tomonidan  qamrab  olinadigan  ochiq  halqali  zanjirdagi  nitroz 
amin    guruhiga    bog‘langan  metil  yoki  metilen  guruhlarini  keltirib  chiqaradi 
(rasm 10.7).  Bu  aniq  gidroksilatsiya  hodisalari  NNK  xavfi  davomida, ya’ni 
α-metilen  gidroksilatsiyasi  yo‘laklari  mahsulotidan  paydo  bo‘ladigan  metil 
hosilasi  hamda  α-metil  gidroksilatsiyasi  yo‘lagi  orqali  shakllanadigan 
piridiloksobutil  hosilalari  xavfida  to‘qimalardagi  proteinlarda  (masalan, 
gemoglabin)  yoki    DNK  da  shakllanadigan  hosilalarning  ikki  asosiy  sinfini 
keltirib chiqarganliklari bois ham muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.  
Birinchi  o‘rinda,  NNKning  α-metilen  gidroksilatsiyasi  DNK  ni  metal-
laydigan reaktiv metil tarqatuvchi modda, metandiazogidroksidni shakllantirishda  
parchalanib    ketadigan  turg‘un  bo‘lmagan  α-gidrosid  meta-bolitni  keltirib 
chiqaradi.  Bu  yo‘lakda  shakllangan  DNK  hosilalari  shakllanishi  NNK 
munosabatdagi  inson  hujayralarida  ham  hayvon  to‘qimalarida  ham  yaqqol 
ko‘rinib  turadigan  7-metil-  deoksigenozin,  O
6
-metil-deoksigenozin  va  O
4
-metil-

---

 
 
266 
 
deoksitimidinlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Agarda  DNK  ning  tuzuvchi  proteinlari 
tomonidan  to‘g‘rilanmasa,  O
6
-metil-deoksigenozin  singari  hosilalar  bo‘linish 
orqali  ko‘paygan  DNK  molekulalarida  tez-tez  G→A  tranzitsiyalari  uchrab 
turishini  isbotlagan  holda,  DNK  polimerlari  replikatsiyasi  jarayonida 
deoksitimidin  bilan  nomunosib  bo‘lgan  “juftlashish”  ni  boshdan  o‘tkazishi 
mumkin.  Garchu  bu  kabi  mutatsiyalar  xato  juftlangan  to‘qimalarni  tuzatuvchi 
yo‘laklar  tomonidan  to‘g‘rilasa  bo‘ladigan  bo‘lsa-da,  tamaki  chekuvchilarning 
o‘pka o‘smalarida    faollashtirilgan    onkogenezlardagi    bu kabi  o‘rindoshlarning 
o‘ta  ko‘p  tarqalganligi  shuni  ta’kidlaydiki,  metillangan  DNK  bazasi  shikast-
lanishlarining  barchasi  ham  samarali  ravishda  tuzatilaverilmaydi. 
NNK  ning  α-metil  gidroksilatsiyasini  qamrab  oladigan  muqobil  yo‘laklar 
turli  xil  piridiloksobutil  hosilalarini  shakllantirishda  DNK  va  proteinga  zarar 
yetkazadigan  turg‘un  bo‘lmagan  elektrofillarni  keltirib  chiqaradi  (10.7-rasm). 
DNK  bilan  reaksiya  davomida  piridiloksobutil  hosilalari  deoksigenozin, 
deoksisitozin  va  deoksitimidin  bilan  bo‘ladigan  reaksiyalar  orqali  shakllanadi 
(10.7-rasm, faqat N-7 genin hosilasini ko‘rsatadi).  
Kanserogenezdagi  bu  turlarning  roli  yuqorida  muhokama  qilingan  metil-
langan asoslarga qaraganda yomonroq  o‘rnatilgan  bo‘lsa-da, dalilning  bir necha 
yo‘nalishlari  piridil-oksobutil  DNK  hosilalarining  tamaki  kanserogenezida 
qatnashishini  qattiq  ta’kidlaydi.  Masalan,  piridiloksobutil  DNK  hosilalari  NNK 
munosabatdagi  kemiruvchilarning  o‘smaga  moyil  to‘qimalaridan  ajratib  olingan 
DNK da uzoqqa cho‘ziladigan shikastlanishlar sifatida fosh etilgan.  
Piridiloksobutillangan  hosilalarni  shakllantiradigan  moddalarning  ham 
Salmonella  testi  yoki  sutemizuvchilar  tekshiruvlarida  metagenikligi  aniqlandi. 
Piridiloksobutil hosilalari, shuningdek,  NNK mutagenezidagi sinergistik effektni 
cheklagan  holda  zararlangan  DNK  dagi  metillangan  asoslarni  tuzatadigan 
metiltransferaza  fermentlarining  oldini  oladi.  Va  nihoyat,  insoniyat  ustida 
o‘tkazilgan tadqiqotlar o‘pka  raki  bilan og‘rigan chekuvchilarning  to‘qimalarida 
bu  kasallikka    duchor    bo‘lmagan    kashandalar    bilan  qiyoslaganda  piridilokso-
butil  DNK  hosilalarining  yuqori  darajasini  aniqladi.  

---

 
 
267