Z. T. Karabayeva

10.3-rasm .  TRPA1 ni faollashtiradigan retseptorlarga qo‘shimcha tarzda, yonish 
jarayoni  mahsuloti  akrolein  ko‘p  qismli  DNK  va  protein  hosilalarini 
shakllantirish  orqali  tutun  bilan  bog‘liq  patofiziologiyasiga  hissa  qo‘shadi. 

---

 
 
254 
 
Akroleinning  glutasion-S-transferazasi  tomonidan  zaharsizlantirilishi  tamaki 
chekishning  foydali  bir  biomarkeri  bo‘lgan  ayirish  metabolite  3-gidroksiprofil 
merkapturali  kislota  (3-GPMK)  ni    keltirib  chiqaradi.  3-GPMK  γ-glutamil-
sistenil-glisin,  sistinilglisinaza,  N-asitil  transferazasi  va  aldo-keto  reduktazasi 
orqali  shakllanadi. 
 
Natijada  kelib  chiqqan  metabolit  –  3-gidroksiprofil    merkapturali  kislota 
(GPMK)  chekuvchilarda  uning  darajalari  chekmaydiganlardagiga  qaraganda 
anchagina  yuqori  ekanligi  va  chekish  xulq-atvorining  (masalan,  chekishni 
tashlash) funksiyasi sifatida o‘zgarishi sababli tamaki chekishning foydali ayirish 
biomarkeri  hisoblanadi. 
Akroleinni  paydo  qiladigan  protein  hosilalari  –  ayniqsa    lizin  amino-
kislotasi    bog‘larida    (10.3-rasm)    yoki    asosiy    proteinlaridagi  seysten  qoldiq-
larida    shakklanganlari    yutilgan    tutunning    zaharliligiga    hissa  qo‘shadigan 
asosiy omil  hisoblanadi. 
Akrolein  nafas  olish  trakti  hujayralaridagi  proteinlar  joylashgan  sohaga 
zararli    ta’sir    ko‘rsatadi  –  yaqinda    o‘tkazilgan    bir  proteomik  tadqiqot    akro-
leinning    zararli    ta’siriga    ergashgan  inson  bronxiolalaridagi  epiteliy 
hujayralarida 750 dan oshiq zararlangan proteinlarni aniqladi. Bu zararning butun 
mexanistik  ahamiyati  hamon  o‘z  yechimini  kutmoqda,  biroq  yuzlab    genlarning  
tuzilmasi    o‘zgartirilib  yuborilgan  ko‘rinishi  hujayraning  o‘sishi,  hujayraning 
o‘limi  va  yallig‘lanish  javob  reaksiyalarini  o‘z    ichiga  oladigan    ko‘plab  
hujayraviy    yo‘laklarning    faoliyatini    o‘zgartiradigan    noxush  bir  natijaga 
o‘xshaydi. Yutilgan irritantlarga (masalan, k-Jun, JNK2) bo‘lgan makrofag  javob  
reaksiyasini  normallashtirib  turadigan  proteinlarga  bo‘lgan zarar akroleinning 
ancha vaqt davomida chekib kelayotgan kashandalar o‘pkasida surunkali  immun  
tizimining  pasayishiga  hissa  qo‘shishini  bildiradi.
 
 
4.  Metallar.  Kadmiy, xrom, arsenik, nikel, mis va qorg‘oshin kabi zaharli 
metallar tamaki  ishlab  chiqaradigan  hududlarda  tuproq  va suvdagi ifloslovchi 
modda-lar  sifatida  ko‘p  uchrashi  sababli  sigaret  ishlab  chiqarish  davomida 

---

 
 
255 
 
saqlanib  qoladigan  tamaki  tarkibida  uchraydigan  muhim  ifloslovchi  moddalar 
hisoblanadi. Ularning ko‘lami geografik omillarga qarab farq qiladi, biroq hosilga 
og‘it  beruvchilar  (ajratilgan    og‘ir    metallarga    boy)  va  sintetik  fosfor  og‘itlari 
(metallga birikish xuxusiyatiga ega) sifatida qo‘llanilgan hayvonlar axlati tamaki 
mahsulotining  bir  qismi sifatida  foydalanilgan joylarda ayniqsa muhimdir. 
 Ba’zi  bir sigaret brendlarida zaharli metallarning darajasi og‘ir darajadagi 
chekuvchilar  o‘zlarini  bir  necha  organlarga  yomon  ta’sir  ko‘rsatadigan  metallar 
keltirib  chiqaradigan  surunkali  karaxtlikka  mubtalo  etishlarini  bildirgan  holda 
nihoyatda  baland  hisoblanadi.  Tutun  orqali  tashiladigan  metallar  SO‘OK  va 
astma, havo  yo‘laklarida javob reaksiyalarining o‘ta yuqori bo‘lishi, yallig‘lanish 
va  yutilgan  kimyoviy  va  biologik  allergenlarga  yuqori  sezuvchanlik  kabi 
patogenetik  va  yallig‘lanishga  oid  o‘pkadagi  buzilishlar  davomida  ayniqsa 
muhimdir.  
Og‘ir  metall  hisoblangan  kadmiy  tamaki  tarkibidagi  eng  muhim  metall 
tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Faules  va  Daybing  tomonidan  keltirilgan  tamaki 
tutunidagi    ifloslantiruvchilar    sinfiy  xavfi  baholanishida  kadmiy  nafas  olish 
tizimi  sog‘lig‘iga  keltiradigan  jiddiy  xavflariga  ko‘ra  4-eng  muhim  o‘rinlardan 
birini  egalladi  (qolgan  uchta  eng  yuqori  o‘rinlardagi  ximikatlarning  barchasi 
tamaki  tarkibiy  qismlarining  aldigid  guruhiga  mansub:  eng  muhimi  akrolein 
hisoblanib,  asetaldigid  va  formaldigid  keyingi  o‘rinlarni  egallaydi).  Tamaki 
tarkibidagi  kadmiy  darajasi  ishlab  chiqarish  hududiga  ko‘ra  farqlanadi,  biroq 
AQSh  da  istiqomat  qiluvchi  kashandalar  ustida  olib  borilgan  uzoq  tekshiruv-
lardan  Levis  tomonidan  yig‘ilgan  ma’lumotlarga  ko‘ra,  kashandalar  agar  kuniga 
bir  quti  sigaret  cheksalar  chekmaydigan  kishilarda  sabzavotlar  iste’molidan 
olinadigan  kunlik  miqdoriga  qariyb  teng  bo‘lgan   1-3 µg  kadmiyni yutadilar. 
Tana  to‘qimalarida  xususiyatlarning  yarmiga  qisqarib  ketishi  bilan  kadmiy 
pankretik  o‘sma,  diabet,  periodontal  kasalliklar    va  nafas  olish  bilan  bog‘liq  bir 
qancha  qiyinchiliklarning  kelib  chiqishiga  hissa  qo‘shuvchi  moddaga  aylanib 
qoladi.  
Autopsiya  qilingan  o‘pka  to‘qimalarining  tahlili  chekuvchi  kishilarning 

---

 
 
256 
 
o‘pka  yarimsharlarining  turli  joylarida  kadmiyning  yirik  miqdorda  yig‘ilib 
borishini  aniq  qilib  berdi.  Kadmiyning  o‘pkaga  normal  qonning  oqib  kirishi 
vaqtida  “yopishib  olish”  xususiyati  ko‘p  chekuvchi  kishilarda  tananing  chetki, 
ahamiyati kichik organlarida ham kasalliklarga duchor bo‘lish  xavfini oshiradi. 
Tamaki  yaproqlaridagi  og‘ir  metallar  darajasi  keng  miqyosda  muqarrar 
bo‘lgan  qishloq  xo‘jaligi  amaliyotlariga  ta’sir  o‘tkazgani  sababli  bu  moddalar-
ning  insoniyatga  solayotgan  xavfini  yengillashtirish  uchun  tanlovlar  chegara-
langan.  Chekishning  tashlanishi  kashandalarda  metallardan  surunkali  ravishda 
zaharlanishni  qisqartirishning  ishonchli  asosiy  vositasi  hisoblanadi. 
5.    Kanserogenlar.    Saraton  Tadqiqotlari  Xalqaro  Agentligi  bergan 
ma’lumitlarga  ko‘ra,  tamaki  tutuni  hozirda    insoniyat  va  hayvonlarda  saraton 
chaqirish  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  moddalar  (kanserogenlar)  sifatida  ma’lum 
bo‘lgan taxminan 72 yoki undan-da  ortiq  birikmalardan  tashkil  topgan. Ba’zi  
bir  kanserogenlar  faqat-gina  juda  kichik  hajmda  uchraganligi  sababli  ularning 
o‘pka  yoki  tananing  boshqa  qismlarida  rakning  kelib  chiqishiga  aloqadorligi 
noma’lumdir. Shunga qaramas-dan, tamaki tutunidagi eng  o‘tkir  saratonlarning  
ko‘pchiligi  uchun  hattoki    nano-gramm    miqdorning    mavjudligi    ham    og‘ir 
kashandalarda bir umrlik  chekish  laboratoriya  hayvonlarida  o‘smalarni  keltirib 
chiqarishi  ma’lum  bo‘lgan  milli-gramm  miqdorga  o‘xshab  ko‘rinsa-da, 
birlashgan,  to‘plangan  dozalarni  tashishi  bois  juda  ham  ahamiyatga  molik 
hisoblanadi. 
Amerikalik toksikolog Stefen Heyt tomonidan yaqinda o‘tkazilgan tadqiqot 
hisob-kitoblariga ko‘ra, bir dona sigaretdan kashanda o‘pkasiga ketayotgan tutun 
PAU 
lar 
va 
tamaki-spesifik 
nitrosaminlar 
sinflariga 
tegishli 
kuchli  
karsenogenlarning  taxminan  600  trillion   molekulalaridan tashkil topgan, agar 
ma’lum bo‘lgan 72 ta karsenogenlarning barchasi hisobga olinsa, umumiy hisob 
10000 marotaba  katta  bo‘lishi  ham  mumkin.
65
  
 
                                                           
65
 
Hecht  SS.  More  than  500  trillion  molecules  of  strong  Carcinogens  per  cigarette:  use  in  product  labeling?  Tob  control. 
2011;20:387.
 
 

---

 
 
257