Z. T. Karabayeva

3.    Irritantlar.  Tamaki  yonish  jarayonida  shakllangan  tutunning  boy  ara-
lashmasi  o‘pka  to‘qimalarida  yallig‘lanishga  sabab  bo‘luvchi  holatlarni  keltirib 
chiqarishda  o‘zlarining    bo‘linishlari    tendensiyalaridan  boshqa  har  qanday 
bazalarda  birlashib  guruhga  aylanishi  qiyin  bo‘lgan  bir-biridan  farq  qiluvchi 
ximikatlar  to‘plamini  o‘z    ichiga  oladi.  Bular  kislotaviy  moddalar  va  tez 
bug‘lanuvchan  organik  irritantlar  (misol  uchun,  naftalin,  stirin)  bilan  birgalikda 
tortish  xususiyatiga  ega  (masalan,  akrolein,  formaldigid)  kabi  bir-biridan  farqli 
moddalarni o‘z  ichiga  oladi.  
Organik  kislotalar  formik,  asetik,  propionik  kislotalar,  shuningdek,  sitrik 
kislota  va  siklogeksanon  kabi  yo‘tal  bilan  bog‘liq  irritantlar  tajribasiz  chekuv-
chilarda  tutun  yutilishida  birgalikda  uchraydigan  nafas  to‘qimalarining  qisqa 
noqulayliklarini  keltirib  chiqaradi.  Bu  irritantlar  bronxlar  torayishi,  yo‘tal, 
yiringlash,  nafas  olish  trakti  sekretsiyasida  katalizator  vazifasini    o‘tash  uchun 
kimyoviy    stimulni    sezadigan    va    bosim,  og‘riq,    issiqlik  kabilarni  sezadigan 
nerv  yo‘laklariga  sezilarli  ta’sir  o‘tkazadi.  
Asetik    kislota    va    siklogeksanonning    ta’sirida    kelib    chiqqan    nafas 

---

 
 
252 
 
olishdagi  noqulayliklar  kislota  sezuvchi  ion  kanallari  (KSIK),  TRPV1 
retseptorlari    va    boshqa  retseptorlar    bilan    bo‘ladigan    o‘zaro    aloqalar    orqali 
davom  etadi.  O‘pkada  bo‘ladigan  bu  javob  reaksiyalariga  barham  berish 
maqsadida  sigaret  mahsuloti  tijoratida  qariyb  100  yillardan  buyon  “kounter 
irritant”  mentol  ishlatilib  kelinmoqda:  mentollangan  sigaretlar  ko‘plab  
mamlakatlarda    sotiladigan    brendlarning    asosiy  qismini  tashkil  etadi. 
Mentolning    mavjudligi    “chekish  topografiyasi”  –  ayrim  bir  kashandaning 
haqiqiy  chekish  xulq-atvoriga  ta’m  sezgisi,  mayinlik  va  o‘pka  irritatsiyasini 
oshirish    orqali    va    shu  tarzda  chekuvchilar  ma’lum  bir  sigaret  brendidan 
oladigan  qoniqish  hissi darajasini belgilash orqali kuchli  ta’sir  o‘tkazadi. 
Tamaki  tutunidagi  eng  zaharli  irritant  formaldigid  va  krotonaldigidni  
o‘z   ichiga  oladigan tutun orqali tashiladigan reaktiv aldigidlar keng sinfining bir 
namunasi  bo‘lgan  akrolein  hisoblanadi. Akrolein  o‘pkadagi kimyoviy turtkiga 
javob  reaksiyasi  qiladigan  nervlarni  faollashtirish  uchun  yo‘tal  refleksi  va 
neyrogenik  yallig‘lanishga  sabab  bo‘lish  orqali  TRPV1  irritant  retseptorlarini 
tanlaydi.  TRPV1  Ca
2+
-  tanlanmagan  ion  kanali  bo‘ylab  tarqaluvchi  tajriba 
o‘tkaziluvchi  jonivorlarda  va  ixtiyoriy  ravishda  odamlada  yo‘tal  refleksini 
faollashtiradigan    metall    atomiga    birlashib    oladigan    tanlangan  molekulalar 
bilan    bo‘ladigan    faollashish    jarayonidir.  TRPV1  orqali    yo‘talning  kelib 
chiqishi    TRPV1  retseptorlarida  qatnashadigan  qalampir  keltirilib  chiqariladigan 
“klassik”  yo‘tal  refleksidan  farq  qiladi. 
Akroleinning    keskin    kimyoviy    reaktivligi  o‘pka  to‘qimasidagi  uning 
tutun  irritantlarining  odatiy  effektining  ancha  ortishiga  sabab  bo‘ladigan 
harakatlarini    keltirib    chiqarishi    bilan    isbotlaydi.    Retseptorlar  orqali  tashila-
digan  javob  reaksiyalariga qo‘shimcha tarzda akrolein DNK va proteinlarni  o‘z   
ichiga    oluvchi  makromolekulalar  bilan  tezda  reaksiyaga  kirishib    ketadigan  
kuchli    elektrofildir.  Yonib  turgan  sigaretdan  100  mikrogramm    yoki  undan-da 
ko‘p akroleinning ajralishi tamaki tutunining tarkibida uchraydigan biomarkerlar 
singari  akroleindan  hosil  bo‘lgan  DNK  hosilalarini  e’tibor  markaziga  qo‘yadi. 
DNK ning akroleindan shakllangan eng asosiy hosilalari  –  deoksigenosin bilan 

---

 
 
253 
 
2-bosqich  reaksiyasi  orqali  paydo  bo‘lgan  bir  juft  gidroksillangan  1,N2-
propanodeoksigenosin  –  chekuvchi kishilardan   olingan   o‘pka    DNK    hujayrasi   
va  qon  hujayrasida  aniqlandi (10.3-rasm).  
Asosiy  shakl  –  γ-gidroksiya  turlari  –  α-gidroksiya  hosilasiga  qaraganda 
garchi  keyingisi  anchagina  samarali  tarzda  tuzatilsa-da,  mutagenezi  yuqoriroq 
hisoblanadi.  O‘tgan  bir  necha  yillar  ichida,  chekish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  o‘pka 
rakida  akrolein  hosilalarining  roli  masalasida  akroleinni  tashkil  etadigan  DNK 
hosilalarining  mutagenlik  xususiyatlariga  bag‘ishlangan  qarama-qarshi  topilma-
larga boy ahamiyatga molik mulohazalar ketdi.  
Akrolein-dG    darajalarining    chekish    odatiga  javob  reaksiyasi  sifatida 
o‘pka    yoki    qon  DNK  larida  kuchli  tarzda  o‘zgarmasligi  fakti  tamaki  bilan 
bog‘liq  o‘pka  kanserogenlarida  akroleinning  asosiy  rolini  kamaytirishi,  inson 
to‘qimalarida  aldigidning  glutatsion  yordamida  zaharsizlantirilishi  samarador-
ligini o‘zida aks ettiradigan natija, oqibatni yaxshilashi mumkin (10.3-rasm).