|
9.5-rasm. Bakterial endotoksin bo‘shab, umumiy aylanish tizimiga tushgach
zararlangan jigarda Toll-like retseptori-4 (TRL-4) tomonidan tabiiy immun
javobning faollashuvi kuzatiladi.
9.6. Asosiy toksik oqibatlar
Spirtli ichimliklar inson sog‘lig‘iga ko‘plab salbiy ta’sirlar o‘tkazadi.
Alkogolning kishilarda unga o‘rganish xususiyatidan tashqari bir qator jiddiy
oqibatlarga, jumladan: homila teratogenligi, nevrotoksikant, jigar va yurak
228
kasalliklariga olib keladi. Alkogolizm hatto surunkali intoksikatsiya davrida
suyaklarga ham ta’sir ko‘rsatib, ularning mo‘rtlashishiga olib keladi. Quyida biz
alohida kishilar va butun bir jamiyat sog‘lig‘ida aks etadigan ayrim toksik
oqibatlarga to‘xtalib o‘tamiz.
1. Alkogol jigar kasalliklari. Iste’mol qilingan etanol bilan yuzma-yuz
keladigan birinchi organ - jigar bo‘lganligi sababli, surunkali spirtli ichimliklar
ichuvchilarda bu a’zo jiddiy ta’sirga uchraydi. O‘rta hisobda jigar kasalliklari bilan
kasallangan kishilarda, o‘limga olib keluvchi sabablardan 50 % spirtli ichimliklar
bilan bog‘liq bo‘ladi. Jigar alkogol kasalligi (JAK) ning tarqalishi odatda, kishi
boshiga iste’mol qilinadigan alkogol ichimliklarining miqdori bilan belgilanadi va
bu ko‘rsatkich Sharqiy Ovrupa, Janubiy Ovrupa va Britaniya Orollarida yuqori
deb topilgan. Jigarning alkogol jarohatlanishiga olib keladigan uch yoki to‘rtta
turli bosqich-lari mavjud. Bularga ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan, fanda
isbotlangan, ular bilan kurashish hamda oldini olishga qaratilgan qator chora-
tadbirlar qo‘llanilgan Jigarni yog‘ bo‘sishi (“Steatoz”), Alkogol Gepatiti, Jigar
sirrozi va Jigar Saratonidir.
2. Periferik nevropatiya. Periferik nevropatiya spirtli ichimliklar iste’mol-
chilarining 50-60% da kuzatiladi va u sezgi organlar, harakat hamda vegetativ
disfunktsiya bilan bog‘liq. Kasallikning eng og‘ir kechadigan ko‘rinishi oyoqlar
harakatining cheklanishi bo‘lishiga qaramay, kasallik kuchayishi jarayonida qo‘l
harakatlarida ham susayishi kuzatiladi. Bemorlarda yiqilishning takrorlanishi va
uning oqibatida boshning shikastlanishi alkogolizmni klinik davolash jarayonini
sekinlashtiradi. Sezgi organlari funksiyasining buzilishi ham bu kasallikning
sindromlariga kiradi. Bemorlar oyoqlarida kuchli og‘riq sezishadi va bu
alkogolning signal yo‘llari bo‘lgan neyronal proteinkinaz C va proteinkinaz A
larga ta’siri bilan tushuntiriladi.
Alkogol nevropatiyasi bemorlarining gistopotologik analizida, distal aksonal
degeneratsiyaning yaqqol ko‘rinishlari yoki oyoqdagi eng uzun to‘qimalarning
nobud bo‘lishi kuzatiladi, shu bilan birga, mielin qobig‘ining ajralishida
g‘ayritabiiylikka ham duch kelinadi. Alkogol nevropatiyasi haqiqatdan ham
229
toksikologik hodisami yoki yoq, degan savol ko‘plab tortishuvlarga sabab bo‘lgan.
Ko‘p yillar davomida nevropatiyani alkogol iste’molchisining noto‘g‘ri ovqat-
lanishi natijasida foydali ozuqaviy moddalarning yetishmovchiligi bilan bog‘-
lashgan.
57
Kasallikning klinik simptomlari tiamin yetishmovchiligi bilan kasallangan
bemorlardagi “beriberi nevropatiyasi” ni (vitamin B
1
tanqisligi sababli kelib
chiqadigan yurak va asab tizimida yallig‘lanish kasalligi) eslatgani sababli, alkogol
neyrotoksikligi ko‘p hollarda tiaminning kam iste’mol qilinishi bilan bog‘liq.
Darhaqiqat, bu sindromlarni farqlash mushkul, buning sababi, uzoq vaqt
mobaynida alkogol ichimliklarini kop miqdorda iste’mol qilish organizmda tiamin
moddasining tanqisligiga olib keladi.
Klinik tajribalar borasidagi rivojlanishlar tufayli alkogol nevropatiyasini
tiamin tanqisligidan farqlay oladigan diagnostik mezonlar yaratildi. Mos keladi-
gan hayvonlar modellarining yaratilishi ham alkogol va uning matabolitlari
neyrotoksikligini isbotladi. Ilk bor duch kelingan omadsizliklarga qaramasdan,
yuqori dozali alkogolning surunkali ta’sirini o‘z ichiga olgan kemiruvchilar,
oxir oqibatda dozaga bog‘liq aksonal jaroharlanishni namoyish qilishdi. Bu hayvon
turlari yana alkogol nevropatiyasiga xos bo‘lgan mielin anomaliyasini ishlab
chiqaradi. Bu yerda atsetaldegid yana asosiy sababchi bo‘ladi, chunki u oqsil
adduksiyasi bilan bog‘liq mexanizm orqali neyronlarda hujayralarning
konsentratsion nobud bo‘lishiga olib keladi.
Alkogol iste’molchisining jigarida Mallori tayoqchalarining paydo bo‘lishi
singari, nevrofilament va mikrotrubkali oqsillar kabi birlamchi sitoskelet
komponentlarining neyronlar tarqalishidagi o‘zgarishlar shuni ko‘rsatadiki,
sitoskelet atsetaldegid adduksiyasini kuchaytiradi. Lekin, bugungi kunga kelib,
kemiruvchilarda alkogol neyrotoksikligi davridagi oqsillar adduksiyasini
o‘rganishga qaratilgan cheklangan tadqiqotlar asosan periferik neyronlarga emas,
balki miyaga yo‘naltirilgan. Inson nevropatiyasida atsetildegidning rolini
57
Crawford JM. Histologic findings in alcoholic liver disease. clin Liver Dis. 2012;16:699–716.
230
kuzatuvlar natijasiga ko‘ra, ALDH2*2 polimorfizm tufayli atsetaldegidni sekin
asta kuchsizlantiradigan osiyo mintaqasiga taalluqli alkogol iste’molchilari
neyrotoksiklikka moyil. Bu tekshiruvlar birgalikda alkogol nevropatiyasida etanol
metabolitlarining taxminiy rolini ko‘rsatib beradi. Shuni ham inobatga olish
kerakki, turli mintaqalarda turmush tarzi, ovqatlanish odatlari, genetik xususiyatlar
xilma-xilligi alkogol bilan bog‘liq boshqa toksik moddalarni tashxislashga
nisbatan bu sindromni aniqlash mushkulliklar tug‘diradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
