Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

4.1 Ideal va real eksperim ent
Ideal eksperim ent tushunchasini D.Kempbel o 'z asarlarida 
birinchi bor q o'llagan. Ideal eksperim ent tajriba o 'tkazuvchi 
tom onidan faqat b o g 'liq b o 'lm ag an o 'zgaruvchining o'zgartirilish in i 
k o 'z d a tutadi. 
B o g 'liq b o 'lg a n o 'zgaruvchi nazorat qilinadi. 
Tajribaning qolgan sharoitlari o'zgarm as b o 'lib qoladi.
Ideal 
eksperim ent 
(ilm iy 
tajriba) 
sinaluvchilarning 
vaqt 
davom ida ulam ing xususiyatlari o'zgarm asligini, fizik vaqtning o 'z i 
y o 'q lig in i (bu qanchalik qaram a-qarshi b o im a s in ) tajriba sinovini 
cheksiz o 'tk a z ish im koniyatini k o 'z d a tutadi. B uning natijasida 
ham m a tajriba sinov ta ’sir ko'rsatish lar ham m asi bir vaqtda o 'tk a- 
ziladi.
Ideal eksperim ent real eksperim entga qaram a-qarshi turadi. 
Real
eksperim entda 
faqat tadqiqotchinigina qiziqtiruvchi o 'zgaruv chilar- 
gina emas, balki bir qator boshqa sharoitlar ham o 'zg arad i. Ideal 
tajribaning real tajribaga m osligi ichki validligi (validity) - ideal 
eksperim ent bilan real eksperim entni solishtirish ham da natijalarning 
ishonchliligi kabi m iqdorlarda ifoda etiladi. Ichki validlik tajriba 
o'tkazuv chining o 'zg arib turadigan sharoitlarda b o g 'liq o 'zg arish - 
larga ta ’sir ko 'rsatish m e’yorini ifoda etadi.
Tadqiqotchi nazorat qiladigan sharoit bilan b o g 'liq b o 'lg an
o 'zgaru vchisi qanchalik k o 'p ta ’sir k o'rsatsa, tajribaning ichki valid­
ligi shunchalik past bo'ladi. Demak, tajriba davom ida aniqlangan 
dalillarning ko'plari artefaktlar bo'lishi ehtim oli katta b o 'lad i Taj-
49

---

ribani b o g 'liq boMgan ham da b o g 'liq b o ‘lm agan o ‘zgaruvchining 
ta ’sirini boshqa o ‘zgaruvchilarni nazorat qilish hisobiga aniqlash 
uchun rejalashtirish kerak, artefaktlar teng boMgan o 'zg aru vch ilar 
y o 'q o tilad i, yoki uiam ing ta ’sirini kattalashtiradi (tajriba sharoitlarini 
o ‘zgaruvchanligini aralashtirish va o ‘zgartirish hisobiga). Yuksak 
ichki va tashqi tadqiqotlar natijasi ta ’sir k o ‘rsatuvchi ham m a o ‘zga- 
ruvchilarni ham hisobga olib yoki y o 'q o tib boMmaydi. U lardan ichki 
validlikni buzadiganlarini « q o ‘shim cha» o ‘zgaruvchilar deb atay- 
dilar. B unga vaqt om ili, vazifa om ili, individual farq om ilining sirlari 
kiradi.
«V alidlik » 
m arkaziy tushunchasini chuqurroq k o ‘rib chiqam iz. 
«Tajriba-nazariya-haqiqat» 
nisbatlar tizim iga 
m urojaat etam iz. 
N azariya asosida faraz ilgari suriladi, bu faraz oqibati tajribalarda 
tekshiriladi. T ajribaning m etodikasi va rejasi tekshirilayotgan farazga 
m os b o ‘lishi kerak. Uning m oslik darajasi operatsional validlikni 
ifoda etadi.
Ichki validlik
b o g iiq b o ‘lm agan o ‘zgaruvchining boshqa 
om illarga nisbatan b o g ‘liq o ‘zgaruvchiga ta’siri m e'yorini ifoda 
etadi, boshqacha qilib aytganda, tajriba natijalari (b c g 'liq o ‘zgaruv- 
chining o ‘zgarishi) b o g 'liq b o im a g a n o'zg aru v ch in in g o czgarishi 
sababli ekani ehtim oli qanchalik katta b o ‘lgan sari, ichki validlik 
shunchalik yuqori b o ‘ladi.
T ajriba tashqi reallikni takrorlab k o ‘rsatishi kerak. Tashqi 
reallikni to ‘la takrorlaydigan tajriba to ‘la m os keluvchi tajriba deb 
ataladi. A lbatta, haqiqatda ham to ‘la m oslikka erishib boMmaydi. 
Tajriba-sinov am allarining haqiqatga mosligi tajribaning