Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

IV. R E A L H A Y O T N I AKS ETT1RUVCH I
EK SPE R IM E N T L A R
Deyarli barcha hayotim izdan oladigan m ulohazali xulosalarim iz 
kundalik hayotim izda sodir bo'ladigan 
0
‘zgarishIam i vujudga keli- 
shiga olib keladi. Bunday tarzdagi eksperim entlarim iz real dunyoni 
aks ettiradi.
Barcha eksperim entlardagi m avjud m a’lum otlar um um iy xulosa- 
larga olib keladi. B oshqacha qilib aytganda, eksperim ent bu umum- 
lashtirishdir.
Biz kundalik hayotim izda deyarli k o 'p hollarda eksperim ent 
o ‘tkazib, o ‘zim izning faoliyatim izga rahbarlik qilib, m alakalarga ega 
bo'lam iz, natijada, xulosalarim izni esa um um lashtiram iz.
Bir necha bor uchrashganim izda iliq kayfiyat bilan q o ‘l berib 
m uom ala qilgan, so g‘ligingiz, kayfiyatingiz haqida so ‘ragan kishi- 
nirig harakatlarini d o ‘stona harakatlar tarzida m ulohaza qilamiz. 
Endilikda o ‘zim iz shu odam bilan qaerda uchrashm aylik - xoh, biror 
kechada, anjum an yoki k o ‘chadam i u bilan m uloqotga kirishishga 
intilam iz. A lbatta, bu orada bizning xulosalarim iz chin b o ‘lm asligi 
m um kindir. Balki, ham suhbatdoshim iz o 'z in in g «sam im iyligi» osti- 
da biror m aqsadni k o ‘zlayotgandir? A gar ilgari egallagan m alakala- 
rimizni um um lashtirm aganim izda edi, shubhasiz har bir yangi 
holatlarda nim a qilishim iz kerakligini bilm agan bo‘lar edik.
Eksperim entda tadqiq qilinuvchilarning kundalik hayotlari: nim a 
qilayotganligi va uni atrofm i egallagan hodisalar aks etayotgan 
b o ‘lsa-da, unga sistem a kiritilishi darkor. U yushtiriladigan sharoitlar, 
foydalaniladigan m ateriallar, jarayonlarning ketina-ketligi reja aso- 
sida tartibga solinishi kerak.
Turli tipdagi eksperirnentni tavsiflash, hal qilish va rejalashti- 
rishda bir necha atam alarni tushunib ishlata olishim iz lozim. T ad­
qiqotchi lug‘atining asosiy atam alaridan biri o ‘zgaruvchanlikdir. 
0 ‘zgaruvchanlik aham iyati o ‘zgarib turishi ehtim oli bor istalgan 
ko ‘rsatkichdir. Reallikdagi, y a ’ni tevarak-atrofim izdagi bizni qiziq-
47

---

tiruvchi barcha hodisalar o 'z ic h a farqli tom onlarini aks ettiradi. 
M asalan, aqliy taraqqiyot testida o 'zgaruvch anlik inson intellektual 
qobiliyatlari b o ‘lishi m um kin. A qliy faoliyatga oid m usiqaning ta ’si- 
riga baho beruvchi eksperim entda m usiqaning balandligi o ‘zgaruv- 
chanlikni berishi m um kin. Eksperim ental chizm ani tahlil qilishda 
0
‘zgaruvchanlik m ustaqil va tobe k o ‘rsatkichlarga b o ‘linadi.