Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

V. IL M IY B IL ISH N IN G SH A K LLA R I
5. 1. G ‘oya
Tadqiqotchi o ‘zi tadqiq etayotgan predm et yoki hodisalarni 
o ‘rganis'nda ilmiy bilishning turli m etodlaridan foydalanish asosida 
m a’lum yangi bilim larni hosil qiladi. Bu yangi bilim lar o ‘zlarining 
paydo b o ‘lishidan, to insoniyatning nazariy bilim lari tizim i -
fanlarga kirib kelishgacha har xil ko 'rin ish lard a bir qancha taraqqiyot 
bosqichlarini bosib o ‘tadi. Ilmiy tadqiqot asosida paydo b o 'lg an
yangi bilim larning rivojlanishidagi turli ko'rinishdagi bu bosqichlar 
ilmiy bilishning shakllari deyiladi. Ilmiy bilish bunday shakllarining 
asosiylarini ilm iy g ‘oya, m uam m o, faraz, nazariya va ilmiy oldindan 
k o 'rish lar tashkil qiladi.
Ilmiy g ‘oya ilm iy bilishning birinchi shaklidir.
G ‘oya - bu tadqiqot m aqsadini, uning y o 'nalishi v a m ohiyatini 
ifodalaydigan ilm iy bilish shaklidir. G ‘oya o 'z tabiatiga k o 'ra biror 
fikrdir, u tadqiqotchi m iyasida uning am aliy va nazariy faoliyati 
asosida paydo b o 'lib , borliqning to 'g 'r i yoki xato in ’ikosidir.
Ilm iy bilishda g 'o y a m uhim rol o'ynaydi. M a’lum bir g 'o y a
tug'ilm aguncha, biror sohada tadqiqot olib borish m um kin em as. Har 
bir g 'o y a m a’lum bir tayyorgarlik, m a’lum m ushohada asosida, 
m a’lum bir sohada fikr yuritish natijasida paydo b o 'lib , unda 
tadqiqotchining am aliy va nazariy tajribalari um um lashgan bo'ladi. 
G 'o y a la r progressiv va reaksion g 'o y a la rg a bo'linadi. Progressiv 
g 'o y a la r ilmiy bilishni rivojlantirishga xizm at qilsa, reaksion 
g 'o y a la r unga to 'sq in lik qiladi. Ilmiy bilishda progressiv va reaksion 
g 'o y a la r o 'rta sid a doim o kurash ketadi. Ilmiy bilishda bir qator 
g 'o y a la r birikib, biror ilm iy m uam m oni paydo qilishi m um kin.
M uam m o 
- ilmiy bilishning hali bilib olinm agan, hal 
qilinm agan va hal qilinishi lozim bo'lg an bilim shaklidir. M uam m o 
odatda, tadqiqotchining biror tadqiqot sohasiga oid yangi faktlarni 
to 'p lag an , lekin bu faktlarni o 'z id a g i eski bilim lari bilan izohlashi
66

---

m um kin b o im ag an d a , bu faktlar eski bilim lar tizim iga sig'm ay, 
o ‘zlarining yangicha bayonini talab qila boshlaganda tug'iladi. 
M uam m oning tug'ilishi va q o ‘yilishi ilmiy bilish jarayonining eng 
muhim m om entlaridan biridir. M uam m oni q o ‘yish - ilmiy bilishda 
ishning yarm ini hal qilish dem akdir.
Kundalik hayotda m uam m oni ko ‘pincha savol yoki biror m asala 
bilan aralashtirib qo'llashadi. Ilm iy bilishning shakli sifatida 
m uam m o savol va m asalalardan farq qiladi. Qiyin m uam m oni eng 
qiyin, eng m urakkab m asala yoki savoldir, deyishadi. M uam m o 
savol yoki m asala bilan, savol yoki m asala m uam m o bilan b og 'liq 
b o ‘lishi mumkin. Lekin savol yoki m asala m uam m o emas. Savol 
yoki m asalaning o 'z ig a xos xususiyati, m uam m oning ham o 'z ig a xos 
jihatlari bor. Savol yoki m asalaning o ‘ziga xos xususiyati shundaki, 
savolga javob berish, m asalani yechish doim o oldingi bilim asosida 
am alga oshadi. M uam m oda bunday emas. M uam m oni oldingi hosil 
qilingan bilim lar doirasida turib hal qilib boMmaydi. Buning uchun 
yangi faktlar, m a ’lum otlar to'p lash, ularni yangicha izohlash, shu 
paytgacha m avjud b o ‘lgan eski bilim doirasidan chiqish talab 
qilinadi.
M uam m olar ham g ‘oyalar kabi. haqiqiy va soxta (yo lg'on ) 
m uam m olardan iborat b o ia d i. H aqiqiy m uam m olar ilmiy dalil va 
fanlarning qonunlaridan kelib chiqsa, soxta m uam m olar ilmiy dalillar 
va fan qonunlariga zid keladi.
Ilmiy bilish jarayonida bir m uam m o bir qancha m uam m olarni 
keltirib chiqarishi m um kin. Ilmiy bilish jarayon id a m uam m olarni hal 
qilishda k o ‘plab farazlar paydo b o ‘lishi m um kin.
Faraz 
- tekshirilayotgan, o'rgan ilay o tg an predm et yoki hodisa 
to 'g 'ris id a ilgari surilgan, ilmiy jih atd an asoslangan, ilmiy fakt va 
m a'lu m o tlarg a zid boMmagan, lekin haqiqatda hali isbotlanm agan 
ilmiy bilish shaklidir.
Ilmiy bilish jarayonida k o 'p lab farazlar paydo bo'lishi mum kin, 
ular bir-birim to'ldiruvchi. bir-biriga zid, bir-biriga qaram a-qarshi, 
bir-birini inkor qiluvchi farazlar bo'lishi m um kin.
U m um an olganda, ilmiy bilishning rivojlanishi, 
farazlarning 
paydo bo'lishi, ularning isbotlanishi yoki rad qilinishi va yana yangi 
farazlarning paydo bo'lishi asosida sodir bo'ladi.
Farazlar tadqiqotchini doim o m a’lum izlanishga yo'naltiradi, 
uning e ’tiborim nim aga qaratishi, nimani izlashini aniqlab beradi.
67

---

unga o ‘z sohasida biron bir yangilik qilish yoki yaratishda yordam
beradi. Farazlar, obrazli qilib aytganda tadqiqotchining doim iy ish 
qurolidir. Ilmiy bilishda paydo b o ‘lgan taxm inlar keyingi tadqiqot- 
larda tekshirilib, ulam ing haqiqatligi tasdiqlanadi yoki xatoligi 
isbotlanib rad etiladi. Farazni rad etish uchun uning xatoligini 
isbotlovchi birgina ilm iy fakt kifoyadir Farazning haqiqatligi isbot- 
lansa, bunday faraz nazariyaga aylanadi.
N azariya - ilmiy bilishning eng yuqori shaklidir. N azariya, 
deyilganda, haqiqatligi am aliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, 
borliqning biror bir sohasiga oid m a’lum g ‘oya!ar, qarashlar, qonun- 
lar va prinsiplarning m uayyan tizim i tushuniladi. N azariya biror fan 
sohasiga oid bo 'lib , u m a’lum bilim lam ing um um lashtirilishi asosida 
paydo bo ‘ladi. Ilm iy bilishda nazariyaning asosiy vazifasi - am aliyot 
bergan yangi dalillarni izohlash, o ‘rganilayotgan predm et yoki hodi- 
salarning m ohiyatiga chuqurroq kirish, ro ‘y beradigpn voqea va 
hodisalam i oldindan k o ‘ra olishdan iborat.
Har bir nazariya m a ’lum sohadagi ilmiy bilim larning so ‘nggi 
natijasi sifatidagi bilim shaklidir. Lekin uni hech qachon tugallangan, 
o ‘zgarm as, absolut bilim , deb qaram aslik kerak. C hunki, har bir 
nazariya faqat u yoki bu faraz asosidagi isboti bo‘lm ay, balki uzluk- 
siz o ‘rin alm ashib, chinligi aniqlanib boruvchi ju d a ko‘p va cheksiz 
taxm inlarning natijasidir. Shu sababli, nazariya ham doim o rivojlanib 
borib, uning m azm uni absolut va nisbiy haqiqatlarning birligidan 
iborat b o ‘ladi.
H ar bir fan sohasida, xususan, psixologiya sohasida o 'tkazila- 
digan har bir ilmiy nazariy va eksperim ental tadqiqotda oldindan 
sezishning aham iyati ju d a katta.