Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

G eneologik m etod 
1869-yilda F.G alton tom onidan ta k lif etilgan. 
Undan k o ‘pincha kasalliklarda nasliylikning ta ’sirini aniqlash uchun 
tibbiyot genetikasida foydalaniladi. Lekin F.G alton tom onidan undan 
dastavval iste’dodning nasliyligini o 'rg an ish uchun foydalanilgan. 
D iskret sifatli belgilari (m isol uchun rangni ajratib k o 'rish d a m e’yor- 
dan chetga chiqishni) o 'rganilganda geneologik m etodni q o ila s h
qulay bo'ladi, G alton buyuk iste’dodni, sifatni diskret belgi deb 
hisoblagan. Bugungi kunda ko 'p ch ilik tadqiqotchilar psixologik
59

---

belgilar poligenetik nasliylikka ega, y a ’ni ularning determ inansiya- 
siga k o ‘plab genlar ta ’sir k o ‘rsatadi deb hisoblaydilar. G altonning 
dastlabki genetik g ‘oyasi ancha oddiy b o 'lg a n qarindoshlik qanchalik 
yaqin b o ‘lsa m a’lum genetik determ inansiyalashgan belgilari 
b o ‘yicha odam lar shunchalik bir-biriga o ‘xshash b o ‘ladilar (ota-onasi
- bola, ukalari). B irinchi darajali qarindoshlikdagi qarindoshlar 50 % 
gacha um um iy genlarga ega b o ‘ladilar. Q arindoshlilik darajasi 
kam aygan sari o ‘xshashlik kam ayadi.
G eneologik daraxtlarni tuzishda ikkita tam oyilga amal qilinadi:
a 
birinchi darajali qarindoshlikning albatta m avjudligi;
- qarindoshlarini iloji boricha kengroq qam rab olish;
- birinchi tam oyil m ajburiy, ikkinchisi tavsiya etiladi.
1931 -yilda qarindoshchilikni ram ziy tasviriash uchun m etodika 
(geneologik daraxt) ta k lif etildi. Q arindoshchilikni analiz qilish, 
afsuski m uhitli va genetik tashkil etuvchilarni belgining 
sababiy 
b o g iiq lik k a ta ’sirini aniq ajratish im konini berm aydi. C hunki, 
m uhitni tashkil etuvchini hech ham nazorat qilib boMmaydi.
G enii - m uhitli o ‘zaro aloqalar turlardan biri individni 
rivojlanishi m uhit sharoitlarga genotipning m os kelishi hisoblanadi. 
M isol uchun m usiqaga iste’dodi b o ‘lgan bolalar m usiqachilar oila- 
sida tu g ‘ilishi m um kin (B axlar oilasi) yoki m atem atik intellektli bola 
m atem atiklar oilasida tarbiyalanishi m um kin. D em ak, individual 
isde’dod 
rivojlanishi darajasiga genetik va m uhit ta ’siri ulushini 
ajratish m um kin emas. G enetik tadqiqotlar bilan bir qatorda genotip 
va m uhitning o ‘zaro aloqalarini aniqlovchi intellektual a n ’analar 
avlodga berilishi «m adaniy tadqiqotlari» ham m avjuddir. Shu bilan 
bir qatorda nasliylik har xil turga ega b o ‘lgan diskret belgilar haqida 
gap borishi m um kin (dom inant, jin si bilan b o g ‘liq). B unday indivi­
dual psixologik belgilari m avjud em as. Q arindoshchilikni analiz 
qilish m etodining quyi ichki validligi psixologik tadqiqotlarda 
foydalanish im konini cheklaydi. A m m o R ossiyalik genetik V.P.Ef- 
ronm son undan iste’dodning genetik b o g ‘liqligi va altruizm ga 
layoqatni aniqlash uchun foydalanadi. G eneologik daraxt «proband» 
deb ataluvchi m a’lum belgi tashuvchiga nisbatan quriladi. Demak, 
geneologik m etod alohida bir holatlarni o ‘rganish m etodining bir 
varianti sifatida 
kiritilishi m um kin.
60

---

O ilaviy tadqiqotlar psixogenetik m etodikalaim ng ancha nvoj 
langan shakli hisoblanadi. Bu tadqiqotlarda bir necha avfodlarga va 
bir avlodga taalluqli qarindoshlar taqqoslanadi.
O ilaviy tadqiqotlar korrelatsion tadqiqotlam ing bir turiga kiradi. 
O 'lc h ash tanlov radiolizatsiya y o ‘li bilan am alga oshiriladi. Tanlov 
elem entlari bir necha avlodlar vakillaridan iborat oila hisoblanadi.
O ilaviy tadqiqotlam i nafaqat sifatli belgilarni, balki poligenetik 
nasliylikka ega uzluksiz sonli belgilarini o ‘rganish uchun ham 
q o 'lla sh m um kin.
T adqiqotlar davom ida o ‘zgaruvchining o ‘lchanadigan bog'liqligi 
psixologik belgisi hisoblanadi, b o g 'liq bo'lm asligi esa qarindoshlar 
o 'rta sid a genetik o 'xshashlik ulushidir. Q arindosh aka v a opalar 
um um iy genlarining yarm iga ega bo'ladilar. Turli nikohlardan 
bo'lg an bolalar to 'rtd an biriga (am akivachcha, xolavachcha, aka- 
opalar kabi).
Psixogenetik oilaviy tadqiqotlar m a’lum otlarini tushuntirishda 
bir qator qiyinchiliklar m avjud. A yniqsa, ota-onalar va bolalarni 
solishtirishda:
1. G enotipning yoshi bilan b o g 'liq b o 'lg an psixik belgilariga 
ta ’sirini.
2. Turli yoshdagi shaxslarni diagnostika qilishga m o'ljallangan 
m etodikalar bir-biriga o 'x sh ash bo'lm asligi m um kin.
Bu belgining q o 'shim cha dispersiyasi paydo b o 'lish ig a va kor- 
relatsiya koeffitsiyentlarining pasayishiga olib keladi. Bu xatolarni 
hisobga olish uchun longitud oilaviy tadqiqotlar ham da kechiktiril- 
gan test sinovlari o'tkaziladi: avval ota-onalar test sinovlaridan 
o 'tkazilad ilar, bolalar esa yoshi ulg'aygandan keyin test-sinovidan 
o 'tkaziladi.