Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

1-rasm.
Real tadqiqotning idealga m os kelishini 
ichki validlik
deb 
atashim iz m um kin.
Real tadqiqotning o 'rganilayotgan obyektiv voqelikka mos 
kelishini 
tashqi valid lik
deyish m um kin.
Ideal tadqiqotning voqelikka m unosabati 
nazariy yoki prog-
nostik validlik
sifatida xarakterlanadi. C hunki «ideal tadqiqot» rejasi
57

---

voqelikni nazariy jihatd an ideallashtirish - tadqiqot farazidan kelib 
chiqqan holda belgilanadi,
4.3. P sixogen etik tadqiqotlar
P sixogenetikaning asosiy vazifasi individual psixologik farqda 
m uhit va nasliylikning nisbatan ta ’sirini aniqlash hisoblanadi.
O dam lam ing o ‘zgaruvchanlikIari m uhit va nasliylikning o ‘zaro 
aloqasi sabablidir. Individning bir avlodni ikkinchisiga axborotlarni 
uzatishi nasliylik deb ataladi. O rganizm ning ham m a genlari to ‘p- 
lanishi 
genotip 
deb ataladi.
F enotip 
- genotip va m uhitning tashqi ta ’siri natijasida yuzaga 
keladigan butun hayoti davom ida shakllanadigan individning tashqi 
nam oyon b o iis h i (tashqi tuzilishi, xulqi, xususiyatlari v a boshqalar).
O dam larning genotiplardagi farqi inson individlari individual 
turlari k o ‘rinishi 
hisoblanadi. P sixogenetikada m uhit tushunchasi 
ancha keng qarab chiqiladi. P sixologiyada ijtim oiy-iqtisodiy, m ada- 
niy va shaxsning rivojlanishi ijtim oiy psixologik sharoiti tushuniladi.
Psixogenetikada esa «m uhit» tushunchasiga har qanday tashqi 
ta ’sirlar kiradi (fizik va biologikdan tortib, to ijtim oiy m adaniy- 
gacha).
P sixogenetika 
m azm uni 
b o ‘yicha 
individlarni 
ifodalovchi 
psixologik o ‘zgaruvchanlik turlarining sababiy bo g‘liqligini genetik 
m etodlar bilan o ‘rganadi. X ulqining xususiyatlari, m uhitni va genetik 
determ inantlar bilan b o g ‘liqligi sifatida talqin qilinadi.
G enetik determ inantlar 
X ulqning individual
► 
xususiyatlari
M uhitli determ inantlar
Individual psixologik xususiyatlar individning rivoj lanishiga 
genlar va m uhitning tashqi oqibati sifatida qaraladi. Shu bilan birga 
psixologik em as, balki genetik m uam m olar hal qilinadi: individual 
psixologik belgilarini ham da ularning bu belgilarni rivojlanishi 
determ inansiyasini nisbatan ishtirokini aniqlovchi genetik va m uhitli 
determ inantlarini aniqlashdan iborat.
IMtihit, genotip va fenotip o ‘rtasidagi sababiy b o g ‘liqlik mav- 
judlig i yaqqol bo ‘lgani uchun psixologik tadqiqotlardan farqli
58

---

ravishda psixogenetik tadqiqotlarda korrelatsion b o g 'h q litd an n t 
sababiy b o g ‘liqliklardan ajratish m uam m osi hal etilm aydi. Bu 
korrelatsion o ‘tish tadqiqotlari natijalarini sabab oqibatli aloqalai 
sifatida tashkil qilish uchun shart-sharoit yaratadi. Inson psixo 
genetikasida tajriba o'tk azish m um kin emas: faqatgina E.Zamyati- 
naning «Biz» antiutopiyasida yoki T.K am panellani «Q uyosh shahri» 
utopiyasida turli fenotipli odam larni chatishtirish m um kin. Egizak- 
larning ota-onalari tajriba olib boruvchining egizaklarni bir-biridan 
ajratish yoki ulardan birini m adaniy kam bag‘al m uhitda joylashtirish 
taklifiga rozi b o ‘lishlariga ishonish qiyin. U m um insoniy etika 
odam da psixogenetik tadqiqotlar faol usullaridan foydalanishni 
ta ’qiqlaydi. H ar qanday psixogenetik tadqiqotni bizni psixogenetika 
darsliklarida ko'rsatilgani kabi eksperim ent sifatida qarash m um kin 
em as. P sixogenetika m uhitni kuzatish (k o 'p in c h a korreksion tadqiqot 
deb ataladi) m etodi k o 'p lab vaziyatlardagi ham da ex-post-facto 
(kvazieksperim ent varianti) tajribalaridan foydalanadi. A jratilgan 
egizaklar va asrab olingan bolalar m etodlarini ularga kiritish m um kin 
bo'ladi.
Psixogenetikada faqat bittagina m etodik uslubni tajriba usuli deb 
atash m um kin. Bu nazorat egizaklari m etodidir. Psixogenetik 
m etodlar tizim ini yanada chuqurroq k o 'rib chiqam iz. Bu b o 'lim d a 
psixogenetikada tadqiqotlarni faqat rejalashtirish haqidagina gap 
boradi. Psixogenetik tadqiqotlar m a’lum otlarini statistik ishlab 
chiqish va m odellashtirish m etodlari k o ‘rib chiqilm aydi.
1. Psixogenetik m etodlar tizim iga quyidagilar kiradi.
2. G eneologik m etod (naslini analiz qilish).
3. E gizaklar m etodi (turli m odifikatsiyalarda).
4. Oilaviy m etod (oila ichidagi korrelatsiyalar m etodi).
5. A srab olingan bolalar m etodi.
6. U lam i birm a-bir k o 'rib chiqam iz.