Z nishonova, D. Qarshiyeva eksperimental psixologiy a

tad q iq otn ing 
bir necha 
turlarini
farqlash m um kin. Tadqiqotning birinchi turiga 
izlanuvchanlik
xarakteridagi tadqiqotni 
kiritish m um kin. U ning m azm uni aynan 
olim tom onidan tanlab olingan m etod yordam ida avval hech kim 
m uam m oni yechishga harakat qilm aganligini anglatadi. Ushbu 
y o ‘nalishdagi ilmiy ishlar prinsipial jihatdan kam o ‘rganilgan 
sohalarda yangi natijalarni q o ‘lga kiritish im konini yaratadi.
T adqiqotning ikkinchi turi -
tanqidiy tadqiqotlardir. 
Bunday 
tadqiqot m avjud nazariya, m odel, faraz, qonunning noto‘g ‘ri 
ekanligini isbotlash yoki ikkita m uqobil farazdan qay biri voqelikni 
aniqroq bayon qilishini tekshirish m aqsadida olib boriladi. Tanqidiy 
tadqiqotlar boy nazariy va em pirik bilim lar to ‘plangan ham da 
eksperim ent o 'tk az ish uchun sinalgan m etodikalar m avjud bo ‘lgan 
sohalarda olib boriladi.
N ihoyat. tadqiqotning yana bir turi -
qayta o ‘tkaziladigan
tadqiqotdir. 
U ning m aqsadi avval o ‘tkazi!gan eksperim entlardan 
olingan natijalarning ishonchliligi va obyektivligini tekshirish uchun 
aynan takrorlash hisoblanadi. Har qanday tadqiqot natijalari boshqa 
ilmiy xodim tom onidan olib borilgan xuddi shunday eksperim ent 
davom ida takrorlanishi lozim. E ksperim entning metod va anig 
m etodikasi intersubyektiv b o ‘lishi, y a ’ni tadqiqot jarayonida olib 
boriladigan harakatlar har qanday m alakali tadqiqotchi tom onidan 
qayta o ‘tkazilishi kerak.
Tabiiy-ilm iy 
tadqiqotlar 
nazariy asi 
bir 
qator taxm inlarga 
tayanadi. Birinchidan, vaqt o ‘tkinchi va u kelajakka y o ‘nalgan, 
voqealarni orqaga qaytarib bo'lm aydi. O qibat sababdan oldin sodir 
boMishi m um kin em as. Ikkinchidan, fikrim izcha, voqealar yuz 
beradigan fazo izotron hisoblanadi, y a ’ni fazoning m uayyan sohasida 
yuz beradigan jarayon har qanday sohada ham b o 'lish i mumkin. Va 
nihoyat. dunyodagi voqea-hodisalar bizning ular haqidagi bilim - 
larim izdan q a t’iy nazar ro‘y beradi. D unyo real va obyektiv tadqi­
qotchi tom onidan q o ‘lga kiritilgan ilmiy natija ideal holda vaqtga
55

---

bo g 'liq bo 'lm aslig i zarur, y a 'n i qonuniyat, holat, qonun vaqtga 
nisbatan invariantdir. Insonning yo ru g 'lik signaliga k o 'rsatad ig an
oddiy sensom otor reaksiyalari erta, indin va m a’lum yildan keyin 
ham eksperim ental jih atd an qabul qilingan bugungi kun chegaralari 
o ra lig 'id a b o 'lish i lozim. T adqiqotchi u tom onidan k ash f etilgan 
qonuniyat L ondonda yoki M oskvada (tadqiq qilinayotgan obyektning 
xususiyatlarini hisobga olgan holda) yashovchi insonning psixik 
jarayo nlari (m asalan, fikrlash) uchun adolatli ekanligiga ishonishi 
kerak. H ar qanday holatda vazifani am alga oshirish bosqichlari 
ketm a-ketligi vazifasini q o 'y ish , sharoitlar tahlili, farazni ilgari 
surish, funksional va aniq qaror qabul qilish, uni tekshirish va 
isbotlashlar bir xilda b o 'lish i zarur. O 'z tadqiqotlarida vazifani hal 
qilish bosqichlarining m uayyan izchilligini qo'Hovchi R ossiyalik 
psixolog, xuddi shunday m etodika b o 'y ich a ishlagan B ritaniyalik 
ham kasbi q o 'lg a kiritgan natijalarni olishi lozim.
Ilm iy bilish intersubyektiv, y a ’ni ilmiy natija tadqiqotchi shaxsi, 
uning m otivlari, niyatlari, oldindan his qilishiga b o g 'liq bo'lm asligi 
kerak . Ilm iy b ilim o b y e k tiv m a n b a g a ega.
M ashhur m etodolog M .B unge tadqiqot natijalari m etodga b o g 'liq
fanlarni, natija va obyekt bilan o 'tkaziladigan harakatlar turlicha 
b o 'lg a n fanlarni farqlaydi. P sixologiya ikkinchi turdagi fanlar 
qatoriga kiradi. Shu tufayli ilmiy nashrlarda m a ’lum otlar qaysi 
m etod yordam ida q o 'lg a kiritilganligini yoritish ju d a m uhim .
Y uqorida ta ’kidlab o 'tilg a n talablar ideal tadqiqot va uning ideal 
natijalariga taalluqlidir. H aqiqatda esa turli davrlar bir-biriga o 'x sh a - 
m aydi, dunyo, voqelik rivojlanib boradi ham da turli davrlarda turli 
o 'zg arish larg a duch keladi. A ynan o 'x sh a sh obyektlar ham m avjud 
em as. H ar bir inson o 'z ig a xos xususiyat, taqdirga ega. Hattoki, 
egizaklar ham bir vaqtda tu g 'ilm ay d i. Bu fikrlar tadqiqotchilarga 
ham tegishli. S huning uchun ham eksperim entni boshqa sharoitlarda 
aynan to 'liq qayta o 'tk az ish m um kin emas. Eksperim entatorning 
shaxsiy xislatlari tadqiqotning borishiga, uning sinaluvchilarga 
m unosabatiga, qayd qilishning aniqligiga ham da natijalarni tavsiflash 
xususiyatlariga ta ’sir etadi.
Real (haqiqiy) tadqiqot ideal tadqiqotga to 'liq mos kelm aydi. 
P sixolog faoliyati jara y o n id a m uqarrar tarzda b o 'lad ig an ideal 
tadqiqotdan o g 'ish la r biz yashaydigan dunyoning xususiyatlaridan
56

---

kelib chiqadi. Ilmiy m etod ideal yaqin natija berishi zarurligi esa 
m asalaning boshqa tom onidir.
Ideal tadqiqotning real tadqiqotdan o g 'ish ta ’sirini kam aytirish 
uchun eksperimentni rejalashtirish va olingan natijalarni qayta ishlash- 
ning alohida m etodlarini q o ‘llash zarur. «Real tadqiqot» jaray o n id a 
olim su n ’iy ravishda voqelikning m a’lum qism ini ajratib oladi, unga 
diqqatini qaratadi, uni m avhum lashtiradi. Tadqiqot predm eti sifatida 
qabul qilinadigan voqelikning bu bir qismi eksperim entator to m o ­
nidan «nazorat qilinadi». B undan tashqari, tadqiqot yoki kuzatuv olib 
boriladigan sharoitlar, eksperim ental taassurot, sinaluvchilarni tan- 
lash natijalari, y a ’ni sinaluvchilarning xulq-atvori va kuzatilayotgan 
xulq-atvor k o ‘rsatkichlarini qayd etishga ta ’sir etuvchi om illardir. 
Shu tufayli voqelikda sodir b o ‘ladigan jarayo n va holatlarni tadqiqot 
davom ida biz kuzatadigan holatlardan farqlash lozim. Q ayd etilgan 
fikrlarim izni 1.2-rasm da tasvirlangan sodda chizm a yordam ida 
um um lashtirish m um kin.
v o q e lik
ta tq iq o d