IV- вов
CHAQALOQLIK УА GO‘DAKLIK DAVRINING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
4.1. Chaqaloqlik davrining psixologik xususiyatlari
Bolaning chaqaloqlik davri jismoniy jihatdan juda tez rivojlanish
davridir. Odatda odam ning yoshi tug‘ilgan kunidan boshlab
hisoblanadi. Lekin aslida odamning dunyoga kelishi, rivojlanishi
tug‘ilmasdan ilgarigi, ya’ni ona qomidagi davridan boshlanadi. Bola
onaning qomidaligi davrida, ya’ni to ‘qqiz oy mobaynida juda tez va
juda murakkab taraqqiyot davrini boshidan kechiradi, uning keyingi
rivojlanishi ona qomidagi taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liqdir.
Shuning uchun bolaning tug‘ilgunga qadar bo‘lgan taraqqiyotiga
ham diqqat-e’tibor bilan qarash lozim, chunki tug‘ilgunga qadar
ham bolaga tashqi muhit ta’sir qiladi. Lekin bu ta’sir faqat ona
orqali, onaning organizmi orqali bo‘ladi. Homiladorlik davrining
har jihatdan normal o‘tishi bolaning ona qomidagi normal taraqqiyoti
va har jihatdan to ‘kis boiishini ta’minlaydi.
Bolaning tug‘ilgandan keyin bir yoshgacha davri nisbatan kam
harakat va “nutqsiz” taraqqiyot davridir. Bu davrda bolaning o ‘sishi
va taraqqiyoti tor — oila va yasli doirasida kechadi. Ammo shunday
boisa ham bu davr har jihatdan juda tez rivojlanish davridir. Bu
davrda bola deyarli faqat ona suti bilangina ovqatlanadi, u hali gapira
olmaydi va mustaqil harakat qila olmaydi. Bu davrda bola ojiz boiib,
kattalaming doimiy va to‘g‘ri parvarish qiUshlariga muhtoj boiadi.
Yangi tug‘ilgan va bir yoshgacha boigan bolalaming tashqi
qiyofalari katta odamlaming tashqi qiyofalaridan ancha farq qiladi.
Yangi tugilgan bolaning boshi gavdasiga nisbatari juda ham katta
(gavdasining to‘rtdan bir qismiga barobar), bo‘yin deyarli yo‘q
darajada qisqa, gavdasi uzun, oyoq-qo‘llari gavdasiga nisbatan qisqa
boiadi. Katta yoshli odamning boshi gavdasining sakkizdan bir qismiga
to ‘g‘ri keladi.
Bundan tashqari chaqaloq bolaning yuzi juda kichkina boiadi,
chunki yuqorigi va pastki jag ‘lari hali ishlamaganligi tufayli
rivojlanmagan bo‘ladi. Chaqaloq bolalar ichki oiganlarining holati
va faoliyati ham katta odamlamikidan anchagina farq qiladi. Masalan,
o ‘pkadagi havo kiradigan mayda pufakchalarning soni miqdor
jihatdan katta odamlamiki bilan barobar bo‘lsa hani, ular juda mayda
boiadi (katta odamlamikiga nisbatan uch barobar kichik boiadi).
Shuning uchun chaqaloq bolalar katta odamlarga nisbatan uch
barobar tez nafas oladilar. Chaqaloq bola bir minutda 50-60 marta
nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu vaqt ichida 14-16 marta
nafas oladi. Chaqaloq bola jismoniy jihatdan juda tez o‘sayotganligi
tufayli sof havoga ayniqsa muhtoj boiadi. Ilk yoshdagi bolalaming
taraqqiyotida, buni albatta hisobga olish zarur.
Agar chaqaloq bola o‘ringa o ‘ng‘ay holatda yotqizilmasa, siqib
yo‘rgaklansa va ochiq havoga olib chiqilmasa, uning nafas olishida
qo‘shimcha qiyinchilik vujudga keladi.
Chaqaloq bolaning yuragi katta odamning yuragiga nisbatan
anchagina tez uradi. Masalan, katta odamning yuragi bir minutda
o‘rtacha 70-75 marta ursa, chaqaloq bolaning yuragi 120 va undan
ortiq marta uradi. Buning asosiy sababi chaqaloq bolalar yuragining
har bir qisqarishida bosib chiqaigan qon hajmining (miqdorining)
ozligi, yurak muskullarining hali zaifligi bilan bogiiq. Bundan
tashqari, chaqaloq bolalar yuragining nisbatan tez urishi ular
oiganizmida modda almashishjarayonining intensivligi, jadalligi bilan
ham bogiiqdir.
Chaqaloq bolalarda badanning haroratini idora qilish hali yaxshi
rivojlanmagan b o ia d i. Chaqaloq bolalarda tanasining vazniga
qaraganda terisining umumiy sathi (yuzasi) nisbatan katta hamda
terisi katta odamlar terisiga qaraganda ancha yupqa boiadi. Shu sababli
ular normal taraqqiyot uchun kerakli haroratni yo‘qotib sovqotishi
mumkin. Bolaning ortiqcha harakatlari ham, ovqat yeyishi ham
temperaturasiga ta ’sir qiladi. Shu sababli chaqaloq bolalarni
tarbiyalashda rejimning ahamiyati nihoyatda kattadir. Chaqaloq
bolalami hamisha o‘z vaqtida ovqatlantirish, uxlatish va o‘z vaqtida u
bilan shug‘ullanish (gaplashish, o‘ynatish) kerak.
Chaqaloq bolalaming ovqat hazm qilish a’zolari ham o ‘ziga xos
xususiyatga ega. Ulaming oshqozonlari hali juda kichkina, oshqozon
va ichak muskullari rivojlanmagan, juda zaif bo‘ladi. Shuning uchun
bu yoshdagi bolalaming eng yaxshi ovqati ona sutidir. Bolalar katta
odamlaiga nisbatan tez-tez ovqatlantiriladi. Buning sababi ravshan.
Agar katta odamlaiga ovqat sarf qilgan quwatlaririi tiklash maqsadida
kerak b o isa, bolalar uchun esa ovqat sarf qilgan quw atlarini
tiklashdan tashqari o ‘sishlari uchun ham kerak. Bolaning oiganizmi
to‘xtovsiz o ‘sadi, buning uchun esa juda ko‘p ozuqa moddalar kerak
boiadi. Ozuqa moddalami bola ovqat orqali oladi. Shu sababli bolaning
jismoniy jihatdan normal o ‘sishida o ‘z vaqtida ovqatlanishi va
ovqatning sifati juda katta ahamiyatga ega.
Normal tugilgan bolaning o‘rtacha vazni 2800-3500 g, bo‘yi
45-52 santimetr boiadi, bir yil davomida uning vazni va bo‘yi ayniqsa
sezilarli o‘zgaradi. Normal o ‘sib ulg‘ayayotgan bola yarim yoshga
eytganida uning vazni ikki barobar, bir yoshga yetganida esa uch
barobar ortadi. Bolaning vazni dastlabki oylarda, ayniqsa, bir-uch
oyligida tez ortadi. Keyinroq borib vaznning ortishi birmuncha
sekinlashib boradi va bir yoshga toigach, bolaning vazni 9 kg ga
yetadi.
Tarbiyachi bolalarning um um iy psixik taraqqiyotlari va
psixologik sifatlarini turli faoliyatlar jarayonida o ‘rganib, ular
haqida to ia maiumotlarga ega b o ia olmaydi. T o ia maiumotga ega
b o iish uchun tarbiyachi bolaning uy sharoitida, hulq-atvori va
xatti-harakatlariga doir m aium otlardan ham xabardor b o iish i
shart. Tarbiyachi har bir bolaning fei-atvori va xatti-harakatlariga
doir kuzatgan faktlarni yozma ravishda qayd qilib borishi va har
bir bolaga maktabga chiqish oldidan t o i a psixologik-pedagogik
xarakteristika tuzishi lQzim.
Bir yoshga toigunga qadar bolaning bo‘yi ham juda tez o‘sadi.
Xuddi vazni kabi bolaning bo‘yi ham dastlabki oylarida ayniqsa tez
o‘sadi. Keyin bo‘yining o‘sishi ham ancha sekinlashadi. Agar bola
bir yoshga toiguncha taxminan 25 sm ga o‘ssa, keyingi ikki yil ichida
faqat 18 sm ga o‘sadi.
Yangi tug ilg an bolaning suyaklari, ya’ni skeleti hali katta
odamlamiki singari qattiq va mustahkam boim aydi. Chaqaloq
bolaning skeleti deyarli yumshoq tog‘aydan iborat boiadi. Keyingi
taraqqiyot davrida, ya’ni bir yoshga to ig u n ch a uning skeleti
suyakka aylana boshlaydi. Agar bola chaqaloqlik davrida noto‘g‘ri
parvarish qilinsa, uning skeletidagi turli qismlar noto‘g‘ri o ‘sib,
biror yeri qiyshiq b o iib qolishi mumkin. Ko‘pchlik hollarda
bolaning n o to ‘g‘ri o ‘sishi, noto‘g‘ri yotishi natijasida um urtqa
suyagi qiyshayib qolishi mumkin, chunki umurtqa suyagi juda
elastik (egiluvchan) b oiadi.
So‘nggi yillarda bolalar organizmining noto‘g‘ri parvarishi bilan
b o g iiq b o ig a n skolioz kasalligi haqida ko‘p gapirilm oqda.
Darhaqiqat, bolalarda paydo boigan skolioz (umurtqa suyagining
qiyshayib qolishi) kasalligi ko‘pchilik hoUarda bolalar gavdasining
normal o‘sishiga ota-onalar va taibiyachilaming befarq munosabatda
boiishlari tufayli yuzaga keladi. Skolioz (bukir) kasalligi juda og‘ir
majruhlUcdir. Skolioz asosan Ucki yo‘1 bUan paydo boiadi. Ulardan
birinchisi tug‘ma skoUoz bo‘lsa, Uckinchisi individual hayot davomida
orttirilgan skoliozdir. Biz asosan ana shu individual hayot davomida
boiadigan skoUozning oldini oUshimiz, ya’ni uning paydo bo-Ushiga
y o i qo‘ymasligimiz kerak. Skolioz kasalligi dastawal mutlaqo
bilinmaydi va juda sekinlik bUan rivojlanadi, vaqt o‘tishi bUan u
ko‘zga tashlana boshlaydi.
Skolioz kasalligi qiyin davolanadi. Uni davolashda ortoped-
vrachlar juda ko‘p qiyinchUiklaiga duch keladilar. SkoUoz kasaUigi
o‘g‘U bolalarda ham, qiz bolalarda ham uchraydi. Qiz bolalaming
muskul va skeletlari o‘g‘U bolalaiga nisbatan zaifroq bo‘lganUgi tufayli
ular skolioz kasaUigiga moyUroq boiadilar. Bolalarda uchraydigan
skolioz kasalUgi muskul va skeletlaming tez o ‘sishi va ushbu o‘sish
davrida bolalaming noto‘g‘ri o‘tirishlari va yotishlari tufayli vujudga
keladi. Skolioz kasaUigiga uchragan bola o‘ta nogiron qiyofaga kirib
qoladi.
Skolioz kasaUigiga uchramaslik uchun bola yotadigan to‘shak tekis,
boshiga qo‘yUadigan yostiq ham ortiqcha baland boimasligi кегак.
Bola yurishni o ‘iganayotganda goh o‘ng, goh chap qoiidan ushlab
unga yordam berish lozim. Ana shu kabUarga rioya qUgandagina bolani
skoUoz (bukir) kasaUigidan saqlab qolish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |