Ekologiyaning rivojlanish tarixi.
Ekologiya insoniyat rivojlanish davrining
ilk bosqichlarida hamda shu davr kishilari o'rtasida muhim o'rinni egallaydi.
Qadimgi odamlardan qo1gan g'orlar, qoya1ardagi turli rasmlarga qaraganda
eko1ogiya juda ham qadimiy fan1ardan hisoblanadi. O'sha davrda yashagan har bir
kishi ochlikdan, sovuq va issiqdan saq1anish uchun o'zini o'rab turgan muhitning
holatidan xabardor bo'lib, kerakli o'simlik1arning urug'ini, mevasini terish,
hayvonlarni tutish bilan bir qatorda, unga xavf tug'diradigan dushman1ar, tabiiy
10
ofatlardan qochish, bekinish yo'llarini bi1gan. Tabiat kuchini, uning qonun1arini
o'rganib, shu qonun1arga mos1ashib yashagan.
Qadimgi inson1ar olov, o'q-yoy, tosh kabi qurollardan foydalanish, o'zlari
yashab turganjoy1arni o'zgartirish imkoniyatiga ega bo'lgandan keyin ularda
madaniyatning dastlabki e1ementlari paydo bo'la boshlaydi. Shunday qilib, turli
o'simlik1ar, hayvonlar va u1aming ko‘payish, rivojlanish, hosil berish,
qush1arning tuxum qo'yishi, jonzotlarga muhit omillarining ta'siri haqida
insonlarda yillar va asrlar davomida ma'lumotlar to'plana bordi.
Qadimgi yunon olimlari Gippokrat va Aristotellarning ilmiy asarlaridagi 500
ta o'simlik turi va hayvonlarning 454 ta turi haqidagi ma'lumotlar ekologik
xarakterga ega bo'lgan. Masalan, Aristotel o'zining ilmiy asarlarida 500 dan ortiq
turli hayvonlar, qush1ar, baliqlarning hayoti, tarqalishi, bir yerdan ikkinchi yerga
ko‘chishi haqida ma'lumot beradi. Galen, Teofrast kabilar ham turli jonivorlarning
hayot, tabiatga moslashishi to'g'risida qimmatli ma'lumotlar qoldirganlar.
Z.M. Bobur (1483-1530) o'zining «Boburnoma» nomli tarixiy asarida O'rta
Osiyo va Hindistonning turli o'simlik va hayvonlari, ularning o'sadigan,
yashaydigan joyi, gullash, ko‘payish davrlari haqida ko‘pgina ma'lumotlar
keltiradi.
Yangi o'lkalarning ochilishi, bir mamlakatning ikkinchi mamlakat
tomonidan bosib olinishi, bu yerlar tabiatining o'rganilishi natijasida o'simlik va
hayvonlarning sistematikasi, morfologiyasi, ularning yashab turgan joyga
moslashishi o'rganiladi.
uchrashi haqida ekologik ma'lumotlar keltiriladi.
1-jadvalda ekologiyaning fan sifatida shakllanishining taqvimiy bosqichlari
keltirilgan.
1-jadval
Ekologiyaning fan sifatida shakllanishining taqvimiy bosqichlari
E. a.
VI–
IV
asrlarda
Qadimgi
Hindiston
«Mahobhorat» va «Ramayana» epik
dostonlari-50 ga yaqin hayvon turlarining
turmush tarzi va yashash joylari tavsifi
berilgan
11
E.a 372-
287
yillar
Aristotel
Qadimgi
Gretsiya
«Hayvonlar tarixi — - hayot sharoitlari
bilan bog'liq rangli hayvonlarning tasnifi
E. a.
384–322
yillar
Teofrast
Qadimgi
Gretsiya
«O'simliklar tadqiqotlari» - 500 o'simlik
turlari va ularning jamoalari haqida
1749
K. Linney
Svetsiya
«Tabiat iqtisodiyoti» - yashash joylarining
tipologiyasi tasvirlangan. Sistematikaning
asoslari taklif etiladi
1798
T. Maltus
Angliya
«Aholi qonuni bo'yicha tajribalar -
aholining geometrik (eksponentsial) o'sishi
tenglamasini taklif qildi, aholi o'sishining
birinchi matematik modeli taqdim etildi
1802
J.B.
Lamark
Fransiya
«Gidrogeologiya - biosfera
kontseptsiyasining asoslari ekanligi qayd
etildi, «biologiya» atamasi taklif etildi»
1859
Ch. Darvin
Angliya
«Turlarning kelib chiqishi...»- atrof-
muhitning abiotik va biotik omillarining
organizmlarning o'zgaruvchanligiga ta'siri
haqida katta material berilgan
1861
I.M.
Sechenov
Rossiya
―…Organizm tashqi muhitsiz yashay
olmaydi; shuning uchun organizmni
o‗rganishda unga ta‘sir qiluvchi muhitni
ham kiritish lozim
1866
E. Gekkel
Germaniya
―Ekologiya‖ tushunchasini taklif etgan
1870
G. Spenser
Angliya
«Sotsiologiyani o'rganish - inson
ekologiyasi asoslaridir
1875
E. Zyuss
Avstriya
―Biosfera‖ tushunchasini taklif etgan
1877
K. Mebius
Germaniya
―Biosenoz‖ tushunchasini taklif etgan
1926
V.I.
Vernadskiy
SSSR
«Biosfera – tirik moddalarning global
funktsiyalari aniqlandi
1927
E. Lerua
Fransiya
Keyinchalik T. De Sharden, V.I
Vernadskiyning asarlarida yanada
rivojlangan «noosfera» tushunchasini
taklif qilgan
1933
D.N.
Kashkarov
SSSR
«Atrof-muhit va jamoalar», «Hayvonlar
ekologiyasi asoslari» — ekologiya
bo'yicha birinchi mahalliy darsliklar
1935
A.Tensli
AQSH
―Ekosistema‖ tushunchasini taklif etgan
1939
F.
Klimentis,
V. Shelford
AQSH
«Bioekologiya» atamasi joriy etildi va shu
nomdagi monografiya e'lon qilindi
1939
K.Troll
Germaniya
Yangi ilmiy yo'nalish — «Landshaft
ekologiyasi» asoslandi
12
1942
V.N.
Sukachev
SSSR
«Biogeotsenoz» tushunchasi taklif
qilingan, biogeotsenologiyaning asoslari
1942
R.
Lindeman
AQSH
Trofik darajalar va «energiya piramidasi»
tushunchasi ishlab chiqilgan, 10 % qoidasi
o'rnatildi
1944
V.I.
Vernadskiy
SSSR
Noosfera tushunchasi rivojlantirildi
1953
Yu. Odum
AQSH
«Ekologiya asoslari va» Ekologiya « —
ekologiya bo'yicha eng yaxshi zamonaviy
darsliklardan biri. Qayta-qayta chop etildi.
1975 va 1986 rus tilidagi tarjimalari.
1963
V.B.
Cochova
SSSR
―Geosistima‖ tushunchasini taklif etgan
1968
J. Forrester,
D. Medouz
AQSH
―Rim klubi‖ asarida global ekologiya
g'oyalari ilgari surildi
1971
B.
Kommener
AQSH
Ekologiyaning to'rtta qonuni
shakllantirilgan. 1974 yil ruscha tarjimasi
(―Yopiq halqa‖)
1994
N.F.
Reymers
Rossiya
«Ekologiya (nazariyalar, qonunlar,
tamoyillar va farazlar) — zamonaviy
«katta ekologiya» tushunchalari
tizimlashtirilgan»
XV-XVII asrlarda A. Sezalpin (1519-1603), D. Rey (1623-1705), J.
Tumefor (1656-1708), A. Reomyura (1734), L. Tramble (1744) kabilar
o'simlik1ar, hasharotlar va suv hayvonlarini har tomonlama o'rgandilar. J.L.
Byuffon (1707-1788) o'zining 13 jildli «Tabiat tarixi» asarida tirik organizmlar va
muhit o'rtasidagi aloqalarga hamda muhitning organizmga ta'siri masalalarini
yoritadi. J. Lamark (1744-1829), A. Dekandol (1806-1893), A. Gumbolt (1769-
1807), S.P. Krashennikov, I.I. Lepixin, P.S. Pallas, K.F. Rule, N.A. Seversev, A.N.
Beketov va boshqa olimlarning ishlarida o'simlik, hayvonlar dunyosining har
xilligi, ular o'rtasidagi munosabatlar, turli hududlarda ularning har xil turlarining
tarqalish qonuniyatlarini o'rgandilar.
Rossiyada tuproqshunoslikning asoschisi V V. Dokuchayev (1846-1903)
tabiiy mintaqalar yo‘nalishini ishlab chiqib, ekologiyaning rivojlanishiga salmoqli
hissa qo'shdi.
13
XX asr boshlarida ekologiya fani tez sur'atlar bilan rivojlandi. Avval o'simlik
va hayvonlar ekologiyasi ayrim-ayrim o'rganilsa, keyinchalik ular birgalikda, bir
uyushma sifatida o'rganildi. Ch. Adams (1913), V Shelfordlar (1913) tomonidan
hayvonlar ekologiyasiga oid qo'llanmalar yaratildi. S.A. Zernov (1913-1920) suv
hayvonlarining gidrobiologiyasini o'rgandi, ekologiyaning rivojlanishida D.N.
Kashkarovning «Muhit va organizmlar uyushmasi» (1933), «Hayvonlar
ekologiyasining asoslari» (1938), Yero'pa olimlaridan Ch.Elton, D.Xatchinson,
A.Geksli, G. Odum, Yu. Odum, R. Margallef, M. Bigon kabilarning asarlari
muhim rol o'ynaydi.
Rossiyada ekologiyaning rivojlanishida L.A. Zenkevich, S.A. Zernov, G.N.
Nikolskiy, V.V Alexin, V.1. Jadin, V.V. Dogel, V.N. Beklemishevlarning hissasi
katta bo'ldi. Keyingi vaqtda Rossiyada ekologiyaga katta ahamiyat berilmoqda,
ekologiyaga oid Yangi-Yangi darsliklar chop etilib, ularda ekologik xavfsizlik
keng yoritilmoqda. O'zbekistonda T.Z. Zohidov, K.Z. Zokirov, I.I. Granitov, A.M.
Muzaffarov, A.E. Ergashev, P. K. Zokirov kabilarning ishlari muhim ahamiyatga
egadir. 1920-yilda tashkil etilgan Turkiston dorilfununi qoshidagi ekologiya
kafedrasi, ekologiyaga oid jurnallar, ilmiy uyushmalar tashkil qilinishi munosabati
bilan ekolog mutaxassislar tayyorlash boshlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |