Z. M. Islomov, N. A. Muhamedov, F. A. Sindarova dinshunoslik akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma toshkent «Niso Poligraf»

PAYg‘AMBAR MUHAMMAD ALAYHISSALOM VAFOT 
ETgANLARIDAN KEYIN HUKMRONLIK QILgAN 
xALIFALAR 
1
ABU BAKR SIDDIQ (623–634)
2
UMAR IBN AL-XATTOB (634–644)
3
USMON IBN AFFON (644–656)
4
ALI IBN ABU TOLIB (656–661)

---

68
Xalifa  Usmon  ibn  Affon  topshirig‘iga  binoan  Zayd  ibn 

Sobit  barcha  Qur’on  suralarini  yig‘ib,  taqqoslab  chiqib 
qaytadan  Qur’on  matnini  jamlagan.  Qur’onning  birinchi 
rasmiy nusxasi 651-yil taqdim etildi. Asl nusxa esa Madinada, 
xalifa  Usmon  huzurida  qoldi.  Ko‘chirilgan  nusxalar  «Usmon 
Mus'
 
hafi» deb ataldi.
Arab  tarixchilarining  xabar  berishlaricha,  xalifa  Usmon 
Qur’onni mutolaa qilib o‘tirganlarida o‘ldirilgan. U kishining qoni 
Qur’onga to‘kilgan. Shu tufayli ham Usmon Mus'
 
hafi asl nusxaligi 
va xalifa qoni to‘kilganligi bilan musulmon dunyosida muqaddas 
kitob  hisoblanib,  alohida  e’tiborga  sazovordir.  O‘zbekiston 
musulmonlari idorasi fondida saqlanayotgan Toshkent shahridagi 
Usmon Qur’onida ham qon izlari mavjud va mazkur nusxa xalifa 
Usmonga tegishli ekanini olimlar ta’kidlaydilar.
Usmon  Mus'
 
hafi  ruslar  O‘rta  Osiyoni  bosib  olguncha 
Samarqandda, Xoja Ahror madrasasida saqlanar edi. Qur’onning 
Samarqandga  keltirilishi  haqida  ham  xalq  o‘rtasida  har  xil 
rivoyatlar mavjud.
Oyat (arab.: ilohiy belgi, mo‘ - 
jiza)  –  Qur’on  suralarining 
band lari.
Oyat  Allohning  o‘z  elchisi 
Muhammad  (s.a.v.)ga  vahiy 
qilib,  bandalarga  qo‘llanma 
sifatida yuborgan mo‘jizasi.
Eng  qisqa  oyatlar  «Toho» 
va  «Yosin».  Eng  uzun  oyat 
«Baqara» surasining 282-oyati.
Sura  (arab.  tizma,  qator, 
qo‘rg‘on, manzil va sharaf ma’-
nosida)  –  faqat  Qur’onga  xos 
tushuncha,  uning  bo‘limlari 
(boblari)  Sura  deyiladi.  Eng 
qisqa sura – «Kavsar» (3 oyat).
Eng  uzun  sura  –  «Ba-
qara» (286 oyat).
    Unga  ko‘ra,  muqaddas  kitobni 
Abu Bakr Qaffol Shoshiy (977-yili 
vafot  etgan,  Toshkentda  dafn 
qilingan)  Bag‘doddan  olib  kelgan 
deb  hikoya  qilinadi.  Avlodlar  osha 
Abu  Bakr  Qaffol  Shoshiy  meros-
xo‘rla ridan  Xoja  Ahror  qo‘liga 
o‘tgan  va  u  kitobni  o‘zi  qurdirgan 
madrasaga qo‘ydirgan. Ikkinchi bir 
rivoyat da  esa  Xoja  Ahror  murid-
laridan  biri  Makkadan  haj  qilib 
qaytayotganida  Istambulga  kiradi 
va borib Sultonni og‘ir xastalikdan 
davolaydi.  Sulton  minnatdorchi- 
lik  bildirib,  unga  Qur’on ni  tortiq 
qiladi.

---

69
Yana bir rivoyatga ko‘ra, Usmon 

Mus'
 
hafi  sohibqiron  Amir  Te-
mur  tomonidan  Basradan  ko‘plab 
qo‘lyozma  kitoblar  va  boshqa 
o‘ljalar  bilan  birga  Samarqandga 
keltirilgan  va  mashhur  Temur  ku-
tub xonasiga qo‘yilgan.
1868-yilda  rus  askarlarining 
Samarqandga  bostirib  kirishi  bilan 
xalqimizning  moddiy,  ma’naviy 
boyliklariga  tajovuz  boshlandi. 
1869-yil 
24-oktabrda 
Usmon 
Mus'
 
hafi  Peterburgga  –  Imperator 
kutubxonasiga olib ketiladi.
Oktabr to‘ntarishidan so‘ng Bu-
tunrossiya  musulmonlar  ja miyati 
nomidan  Usmon  To‘qumboyev 
RSFSR  Xalq  Komissarlari  Sove-
tiga  murojaat  qilib,  muqaddas 
Usmon  Mus'
 
hafi  o‘z  egalariga, 
ya’ni  musulmonlarning  O‘lka  sez-
diga  topshirilishini  talab  qiladi. 
RSFSR  XKS  tomonidan  musulmonlarning  talabi  qondirilib, 
Qur’on musulmonlar ixtiyoriga beriladi. 1917-yil 29-dekabr kuni 
Peterburgdagi  podsho  kutubxonasining  «nodir  qo‘lyozmalar» 
bo‘limidan  olinib,  Butunrossiya  musulmonlar  jamiyati  raisi 
U. To‘qumboyev  javobgarligi  ostida  Ufa  shahriga  jo‘natiladi. 
Qur’on 1923-yilgacha Ufada saqlanadi.
1923-yil  23-iyulda  Butunittifoq  Markaziy  Ijroqo‘mi  Usmon 
Qur’onini  Turkistonga  qaytarishga  qaror  qiladi.  Muqaddas 
yodgorlikni  Ufadan  Toshkentga  maxsus  komissiya  kuzatuvida 
olib  kelinadi.  1923-yil  18-avgustda  Toshkentdan  Sirdaryo  diniy 
idorasiga qarashli Xoja Ahror jome’ masjidiga topshiriladi.
Hozirgi  kunda  ushbu  Mus'
 
haf  Toshkentdagi  Hazrati  Imom 
majmuasidagi  «Mo‘yi  Muborak»  madrasasida  saqlanadi.  Shu