Z. M. Bobur nomidagi

Tayanch tushunchalar: ta’lim siyosati, rus-tuzem maktablari,jadidchilik harakati, yangi usul maktablari, ma'rifatparvarlik, chor Rossiyasining ta’lim siyosati


XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi. O’lkani Rossiya imperiyasi bosib olgandan so’ng 1870 yillarda qizlar talimi bo’yicha bazi malumotlar mavjud. Turkistonda shahar va qisman qishloqlarda qizlar uchun boshlang’ich maktablar ham mavjud bo’lgan. Qishloq joylarda qizlar maktabi juda kam hollarda uchrar edi. Bazi hududlarda 100 ta maktabga bitta qizlar maktabi ham to’g’ri kelmas edi. Biroq bazi shaharlarda qizlar maktablarining soni o’g’il bolalar maktablarining chorak qismiga teng kelgan. Toshkent rus qo’shinlari tomonidan egallangan paytda shaharning bazi qismlarida qizlar maktablari va o’quvchilari soni o’g’il bolalar maktablarining ½ qismiga to’g’ri kelgan va ularda o’quvchilar soni nisbatan kam bo’lgan.
A.P.Xoroshxin va Toshkent shahrida yashovchi mullalarning xabar berishicha, 1864 yilda ruslar bilan bo’lgan urush uchun soliq joriy etish bo’yicha ro’yxatga olish o’tkazilganda, 8000 ming nafar o’quvchi bolalar, 4000 nafar o’quvchi qizlar qayd etilgan. Birgina Sebzor dahasida 25 nafar o’g’il bolalar va 15 nafar qizlar, Shayxontohur dahasida esa 20 ta o’g’il bolalar va 10 ta qizlar maktablari mavjud bo’lgan. Otinbibi maktabida o’quvchi qizlar bilan birgalikda o’g’il bolalar ham birga ta’lim olgan hollari ham bo’lgan. Qizlar maktablaridagi mashg’ulotlarda asosan fors-tojik va turkiy tildagi asarlar o’rgatilgan. Ushbu ta’lim muassasalarida “Ta’limi bayonot”, “Muosharat odobi”, “Tarbiyali xotun” va boshqa Sharq axloqiy madaniyatini o’z ichiga oluvchi fanlar o’qitilgan. A.P.Xoroshxinning 1876 yildagi malumotiga ko’ra, qizlar 7-11 yoshdan o’qitilgan, 11-15 yoshdan esa tikuvchilikka o’rgatilgan. Bundan shu narsa kuzatiladiki, qizlar maktablaridagi ta’lim dasturlari o’g’il bolalar maktablari dasturlariga nisbatan kam qamrovli bo’lgan.O’rta Osiyoda o’g’il va qiz bolalar birga ta’lim oluvchi aralash maktablar bo’lganligi haqida ma’lumotlar deyarli uchramaydi. 1906 yil Kaspiyort viloyat maktablarining ahvoli haqida malumot bergan N.P.Ostroumov turkmanlar orasida, bazi joylarda o’g’il va qiz bolalar birga ta’lim oluvchi maktablar mavjud bo’lganligi, ularda atigi ikki yoki uch yil davomida ta’lim berilishi haqida ma’lumot beradi.
Mustamlakachilik tizimini o’rnatilishi va o’lkada rus aholisi soni o’sib borishi bilan rus tilida so’zlashuvchi aholi qizlarini ta’limga bo’lgan ehtiyoj o’sib bordi. Qizlar uchun gimnaziya, Mariin bilim yurtlari kabi ta’lim muassasalarini tashkil etildi va mazkur maskanlarda mahalliy aholi vakillarini talim olishlariga imkon berilishi kam miqdorda bo’lsada, qizlar ta’limiga ijobiy ta’sir o’tkazdi. XIX asr 70 yillarida Toshkent va Chimkentda qizlar uchun bo’lim hamda hunarmandchilik sinflari, Kazalinskda qizlar uchun yakshanba sinflari bo’lgan boshlang’ich bilim yurtlari tashkil etildi. Ushbu bilim yurtlarining barchasi muayyan rejalarsiz, asosan, o’lkadagi rus aholisining ta’lim olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish maqsadida tashkil etilgan edi.