2-расм. Квант системаларда а) нурланишли ўтиш. (а,б,в) ва
нурланишсиз ўтиш (г,д)
Юқорироқ энергияли ε
1
холатдан ε
2
холатга ўтишда атом (молекула)
hv
0
=ε
1
-ε
2
(7)
га тенг ёруғлик кванти чиқаради.
Заррачанинг қўзғалган холатида яшаш вақти ўз-ўзидан ўтишнинг
Эйнштейн коэффициенти билан белгиланади
τ
0
=1/A
21
(8)
А
21
- бирлик вақтида ε
1
холатдан ε
2
га, ёки аксинча ўтиш эҳтимоллиги.
ε
2
холатидаги заррачалар зичлиги N
2
ни ўзгариши
N
2
=N
20
exp(t/τ
0
) (9)
Ўз-ўзидан ўтишда хосил бўлган ёруғлик квантлари бир хил энергияга
эга бўлганлиги учун, улар бир-бирига боғлиқ эмас ва уларни вужудга келиш
эҳтимоллиги тенг бўлгани учун улар хосил қилган электромагнит тўлқинлар
фазаси ва қутбланиши билан бир-бирига боғлиқ бўлмайди. Нурланишсиз
ўтишларда ортиқча энергия бирор учинчи заррача В га берилади ва бунда ∆U=-
∆ε га тенг бўлган кинетик ёки иссиқлик энергияси ажралади.
Мажбурий ўтишлар А заррачани энергияси hv
0
=∆ε га тенг бўлгандагина
амалга ошиши мумкин.
Айнимаган холатлар учун ёруғликнинг мажбурий ютилиши ва
чиқарилиши эҳтимолликлари тенг, яъни В
12
g
1
=B
21
g
2
.
В
12
,B
21
- мажбурий ютилиш ва нурланиш учун Эйнштейн коэффициенти.
g
1
, ε
1
– энергияли холатларнинг хиссаси. Бу холда
𝜌
𝑣
=
𝐴
21
𝑔
2
𝑔
1
𝐵
12
[exp(ℎ𝑣
0
/𝑘𝑇)−1]
(10)
hv<<кТ бўлганда
𝜌
𝑣
= 𝐴
21
𝑔
2
𝑘𝑇/(𝑔
1
𝐵
12
ℎ𝑣) (11)
Буни (5) билан солиштирсак
В
12
= 𝐴
21
𝑐
3
𝑔
2
8𝜋ℎ𝑣
3
𝑔
1
ва В
21
= 𝐴
21
𝑐
3
8𝜋ℎ𝑣
3
(12)
хосил бўлади. Бу эса ўз-ўзидан ўтиш ва мажбурий ўтишларнинг бир-бирига
боғловчи ифодалар.
Демак, ўз-ўзидан нурланишда ажралувчи энергия зичлиги 𝑝
𝑣
̃~𝑣
2
ва
мажбурий нурланишда 𝑝
𝑣
̃~𝑣
3
экан.
Шунинг учун, заррачаларнинг ўз-ўзидан ва мажбурий нурланишлари
хиссаси ҳар хил тўлқин узунлигидаги электромагнит тўлқинлари учун ҳар хил
бўлади. Қўзғолон квант системанинг яшаш вақти чекли, яъни τ
0
бўлгани учун
ноаниқлик принципига асосан системани энергияси ε ва τ
0
ни ўлчашдаги
ноаниқлик
Δ𝜀Δ±≳ ℎ/2𝜋 (13)
Шартни қаноатлантириш зарур.
∆𝑡~𝜏
0
бўлгани учун
Δ
𝜀Δ ⋍ ℎ/(2𝜋𝜏
0
) ва ∆𝑣
0
=
1
2𝜋𝜏
0
= 𝐴
21
/(2𝜋)
Бу эса заррача нурланишининг табиий кенглиги дейилади. Бу v га
боғлиқ бўлгани учун ~ v
3
қонуният билан ўзгаради.
Ҳар қандай релаксайия жараёнлари қўзғолон холатни яшаш вақтини
камайтиргани учун, бу кенгликни ортишига олиб келади.
Бу нурланиш спектрини кенгайиши мажбурий ўтишлар эҳтимоллигини
камайтиради ~ ∆v
-1
.
Мажбурий нурланиш жараёнлари қўзғалган заррачани резонанс
квантлар билан ўзаро таъсирлашув жараёни бўлгани учун уни кесим юзаси
билан баҳолаш қулай. v
0
частотали ва ρ
0
зичликдаги монохроматик тўлқин
таъсиридаги нурланиш эҳтимоллиги
𝑊
21
(𝑣
0
) = 𝑛
𝑝
𝜎
21
(𝑣
0
)C (15)
𝜎
21
(𝑣
0
) -кесим юзаси, n
p
–фотонлар зичлиги ва ρ
0
ларни
ρ
0
=n
p
hv
0
кўринишда ёзиш мумкин бўлганлиги учун
𝜎
21
(𝑣
0
) = ℎ𝑣
0
2𝐵
21
𝐶𝜋∆𝑣
2
(16)
ифодани оламиз. Демак, бу ε
1
дан ε
2
га ўтиш учун
𝑣
𝐿
частоли электромагнит
тўлқинларни тутиб олиш кесим юзаси ва у Эйнштейн коэффициенти В ва 𝑣
𝐿
га
боғлиқ.
Буни бошқачароқ қилиб ёзсак, тўқнашишлар туфайли ўтишлар учун:
𝜎
0
=
𝐴
21
𝜆
2
4𝜋
2
𝑔
1
Δ𝑣
𝐿
𝜎
0
-мажбурий фотоўтиш кесими.
Доплер шаклидаги чизиқлар учун
𝜎
0
=
𝐴
21
𝜆
2
√𝜄𝑛2
4𝜋
3/2
𝑔
1
Δ𝑣
𝐷
𝜎
0
-квант заррача тури, тўлқин узунлигига қараб 10
-12
дан 10
-24
гача
ўзгариши мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |