1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Z.M.Bobur nomidagi Andijon Davlat Universiteti
Magistratura bo’limi
Umumiy kimyo kafedrasi
“ Tasdiqlayman” “Himoyaga qo’yildi”
Bo’lim boshlig’i Kafedra mudiri
N.I.Asqarov Yu.T.Isaev
__________________ ____________________
“_______”____ 2015 yil “______”______ 2015 yil
“Kerosinning kimyoviy tarkibi va xossalarini o’rganish”
mavzusida
MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI
Bajardi:
Yuldasheva Zuhra Mukimjonovna
Umumiy kimyo kafedrasi magistranti.
Ilmiy rahbar:
Qirg’izov Shaxobiddin Mirzaraimovich
Kimyo fanlari nomzodi dotsent.
Andijon -2015
2
Kirish…………………………………………………………………...…………4
I-bob. Adabiyotlar tahlili.
1.1. Kerosinning ochilish tarixi…………………………………………………8
1.2. Neftning hosil bo’lishi haqidagi farazlar………………………………….11
1.2.1. Neftning kimyoviy klassifikatsiyalanishi..………………………………..16
1.2.2. Neftning fraksion kimyoviy tarkibi.………………………………………21
1.2.3. O’zbekiston neft sanoatini rivojlanish tarixi……………………………...22
1.2.4. O’zbekistonda qazib chiqarilayotgan neftlarning qiyosiy tasnifi…………24
1.3. Kerosinning tasnifi va kimyoviy hossalari………………………………….25
1.3.1. Kerosinning sifatini gidrogenlash orqali oshirish..………………………26
1.3.2. Kerosinni katalitik krekinglanishi……….……………………………….30
1.3.3. Kerosinni pirolizlanishi……….………………………………………….41
1.3.4. Kerosindan sirt faol moddalar sintezi.……………………………………46
1.3.5. Kerosindan aldegid, keton, karbon kislota va spirtlar sintezi……………..54
1.4. Sun’iy kerosin sintezi……………………………………………………….59
1.5. Kerosinning ishlatilishi...……………………………………………………61
1.6. Kerosinning tibbiyotda qo’llanilishi…..…………………………………….65
II-bob. Tajribaviy qism.
2.1. Kerosinning fizik ko’rsatkichlarini o’rganish………………………………67
2.2. Kerosinning fraksiyalarini o’rganish.. ……………………………………...68
2.3. Kerosinning sifat analizi ………………. ………………………………….70
2.4. Kerosinni katalitik krekinglash……………………………………………...79
III-bob. Kerosinning kimyoviy tarkibi va xossalarini o’rganishga oid olingan
natijalar hamda ularning tahlili………….……………………………………….82
Xulosa va tavsiyalar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………………86
3
KIRISH.
Dunyoda borayotgan moliyaviy inqiroz sharoitida O’zbekiston ishlab
chiqarishi jadal suratlarda o’sishi kuzatilmoqda. Bunga asosiy sabab bo’lib,
inqiroz boshidan yurtboshimizni – uning O’zbekistonga ta’sirini kamaytirish
masalalariga jiddiy e’tibor qaratishi deb bilamiz. I.A.Karimov so’zi bilan
aytganda “... bu jiddiy sinovni yengish, xech shubhasiz, ko’p jixatdan
hammamizni, avvalo ma’suliyatimizni teran his qilishni barcha imkoniyat va
resurslarimizni ishga solishni talab qiladi”. SHunday ekan, ikkinchi bosqich
magistrantlari ularga qo’yilgan talablarga mos ravishda va nizomga muvofiq
magistirlik dissertatsiyalarini himoyaga tayyorlashlari zarur bo’ladi.
Bugungi kunda “... kadrlar tayyorlash milliy dasturi ijrosi amalda
nihoyasiga yetkazildi.”
__
“Bir so’z bilan aytganda, farzandlarimizga umumiy ta’lim bilan birga,
zamonaviy kasb-xunarlarga ega bo’lish imkonini beradigan 12 yillik ta’lim
tizimiga o’tish yakunlanmoqda”. Demak, bizning e’tiborimiz ko’p bosqichli
ta’lim tizimidagi oliy ta’lim bosqichida bajarilayotgan ishlarning sifatiga
qaratilishi lozim bo’ladi. Oliy ta’limning yuqori pog’onasi magistratura
xisoblanadi[1].
Mazkur magistrlik dissertatsiyasi O’zbekiston neft konlaridan qazib
chiqarilayotgan neft tarkibidagi kerosinni kimyoviy tarkibi va xossalarini
o’rganishga bag’ishlangan. Bunday ma’lumotlar odatda maxsus adabiyotlarda –
ilmiy jurnallar, anjuman to’plamlari, ayrim monografiyalarda misol sifatida
umumlashtirilmagan va umumiy tahlil qilinmagan holatda uchraydi. Ular tabiiyki
keng ilmiy ommada so’nmas qiziqish uyg’otadi. Sababi oxirgi yillarda yoqilg’iga
bo’lgan extiyoj sezilarli darajada ortib ketdi. Bizning asrimizni boshlarida
yoqilg’i faqatgina sanoqli sohalarda ishlatilar edi. Lekin bugungi kunga kelib
organik kimyoni turli qismlarini jadal sur’atda rivojlanishi natijasida yoqilg’ini
sintetik usullarda sintez qilish natijasida sintetik preparatlarni yaratishdagi juda
katta yutuqlarga erishildi.
4
Organik kimyoni nafis organik sintez kabi yo’nalishini rivojlanishi
natijasida yuqori oktan soniga ega bo’lgan motor yonilg’ilari sintezi yo’lga
qo’yildi. Bu esa o’z navbatda atrof muhitni ifloslantirishi kamroq bo’lgan
ekalogik jixatdan toza va motorni detallarini ishlash muddatini uzaytiruvchi
hamda yoqilg’i sarifini kamaytiruvchi yuqori oktan soniga ega bo’lgan yonilg’i
olishga imkon beruvchi turli usullarni ishlab chiqishga olib keldi. Bunga misol
tariqasida bugungi kunda o’z ish faoliyatini Buxoro viloyatida olib borayotgan
O’zbekiston-Xitoy qo’shma korxonasini olishimiz mumkin. Ushbu korxona
hozirda sintez gazidan yuqori oktan soniga ega bo’lgan benzin yonilg’isini ishlab
chiqarmoqda.
Hozirgi kunda neft va undan olinuvchi yoqilg’iga bo’lgan ehtiyoj sezilarli
darajada ortib bormoqda. Shu zaylda O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka
erishgandan so’ng ilm fanga va ishlab chiqarish jarayonlariga katta e’tibor berila
boshlandi. Bunday ishlar jumlasiga Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov va
Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan yaratilgan qonunlarga e’tibor berish
kifoya. Bu so’zlarimizga misol tariqasida quydagi qonunlarni olishimiz mumkin;
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 1992 yil 3-
maydagi qaroriga binoan “O’zbektneftigaz” konsernoni tashkil etildi.
Prezidentimizning 1992 yil 23-dekabirdagi qaroriga asosan
“O’zbektneftigaz” konsernoni milliy kompaniyaga aylantirildi.
1998 yilning 11-dekabrida O’zbekiston Republikasi Prezidentining
№ UP-2154 qaroriga binoan “O’zbektneftigaz” milliy kompaniyasi milliy xolding
kompaniyasiga aylantirildi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi № 523-
qaroriga binoan “Uztransgaz”, “Uzneftmaxsulot”, “Uzneftigazmash” aktsionerlik
kompaniyalari tashkil etildi.
2004 yili “O’zbektneftigaz” MXK va “Lukoyl” MCHJ “Kandi-
Xauzak-SHadi” loyihasi asosida Buxoro-Xiva xududida tabiiy gaz konlarini
topish va ulardan foydalanish yuzasidan shartnoma imzolashdi.
5
Lekin shuni ham ta’kidlash joyizki tabiat bizga judayam keng imkoniyatlar
va in’omlar taqdim etgan[2].
Mavzuning dolzarbligi. Izlanishlarimiz natijasida to’plangan ma’lumotlar
shuni ko’rsatadiki, chetdan olib kelinayotgan ayrim moddalarni sintezlashda
kerosin xom-ashyo manbai sifatida qo’llanishi mumkin. Jumladan chetdan olib
kelinayotgan va bugungi kunda ishlab chiqarishni eng muhim xom-ashyolaridan
biri bo’lgan emulgatorlarni ishlab chiqarilsa, ushbu emulgatorlar chet el
emulgatorlari bilan bemalol raqobat qila oladi. Ushbu sirt faol moddalarni kir
yuvish kukunlari ishlab chiqarishda ham qo’llanishi mumkin. Buning natijasida
esa chetga chiqib ketayotgan valyuta konvertatsiyasini oldini olishga juda katta
yordam beradi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar mavzuning dolzarbligini
ko’rsatadi.
Magistirlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati.
Kerosinning kimyoviy tarkibi va xossalari bo’yicha tarqoq ma’lumotlar to’plandi
va umumlashtirildi. Tarkibida mavjud bo’lgan turli birikmalar sinflari to’g’risida
batafsil ma’lumotlar keltirildi. Bunda kerosin kimyoviy tarkib, mavjud sinf
moddalarining strukturasi va xossalari tahlil qilindi. Mazkur mavzuga qarashli xar
tomonlama ma’lumotlar bir joyda mujassamlanishi kimyogar va turdosh sohalar
talabalari uchun qo’llanma sifatida tavsiya etish imkoniyatini beradi.
Ishning maqsadi va vazifalari yuqoridan aytilgandan kelib chiqadi.
Asosiy maqsad qilib mazkur mavzuga tegishli, imkoniyat darajada to’liq
ma’lumotlar mujassamlangan xolatga keltirilishi, bunda e’tiborni kimyoviy
tarkibga qaratish rejalashtirilgan. Ana shu ma’lumotlarning barchasini qamrab
olgan kichik qo’llanma xosil qilish maqsadi qo’yilgan. Organik kimyo, biorganik
kimyo, qolaversa biokimyo darslarini o’zlashtirishni yengil qilish vazifasini
bajaradi. Xom-ashyoni kompleks o’rganishning samarali usullarini singdiradi.
Mavzuni o’rganilganlik darajasi: mavzu jada ham ko’p olimlar
tomonidan o’rganilganligiga qaramasdan yetarli darajada tahlil qilinmagan.
Kerosinning organik tarkibida uchrovchi moddalarning to’liq tasnifi, ularning
6
tuzilish formulalari va molekulasining optik hamda fazoviy xolatlari to’laligicha
o’rganilmagan.
7
I-bob. Adabiyotlar tahlili.
1.1. Kerosinning ochilish tarixi.
Kerosin neftning tarkibiy qismi bo’lganligi uchun uning ochilish tarixini
neftni qayta ishlash davrini o’rganishdan boshlash zarur.
Neftni qayta ishlash tarixini shartli ravishda uch bosqichga ajratishimiz
mumkin;
a) birinchi bosqich: turli qadimgi qo’lyozmalarda tog’ jinslaridan neft va
gazni ajratib olishga doir juda ko’p ma’lumotlar keltirilgan bo’lib, bunga misol
tariqasida o’lik dengiz qirg’oqlarida Geradod, Plutarx, Pliniya, kasbiy dengiz
qirg’oqlarida Suriya, Persiya, Xindiston, Amudaryo qirg’oqlarida topilgan neft va
gaz zaxiralari haqidagi yozib qoldirilgan qo’l yozmalarni misol qilib olishimiz
mumkin.
Qadimda neft tibbiyotda, qurilish va xarbiy soxalarda, bundan tashqari
yoqilg’i va yoritish vositasi sifatida ishlatilib kelingan. Yoritgichlarga tabiiy neft
ishlatilgan bo’lsada, ammo yengil, tiniq yonilg’i shaklidagi neft eng yaxshi
yonilg’i hisoblangan. Ma’lum davrga kelib yengil neft tanqisligi yuzaga kela
boshlashi bilan neftni oddiy xaydash orqali undan tiniq yengil fraksiyani ajratib
olish boshlandi.
Oddiy xaydash qurilmasini o’rta asrlarda G’arbiy Ukrainaning Uxte
daryosi qirg’oqlarida amalga oshirilgan. 1821-1823 yillarga kelib Kavkazning
Mozdok shaxrida aka-uka Dubininlar tomonidan birinchi sanoat usulida neftni
xaydash qurilmasi yaratildi. Aynan shunday qurilmalar dunyoning ko’zga
ko’ringan mamlakatlaridan Angliyada 1848 yilda, Amerikada 1860 yilda
Pensilvaniya shtati Titusvil shaxrida ishga tushurildi.
Dastlabki xaydash qurilmasi davriy ravishda ishlovchi kub bo’lib, xaydash
mahsuloti bo’lsa tiniq va shafof kerosin bo’lgan. Yengil benzin fraktsiyasi va
qurilma tubida qolgan mazutni maqsadsiz ravishda yoqib yuborilgan.
XX-asrning saksoninchi yillariga kelib davriy ravishda ishlovchi xaydash
qurilmasi kubi rus injinerlari L.F.Inchik, V.G.Shuxov va N.N.Yeminlar
8
tomonidan yaratilgan doimiy ravishda ishlovchi batareya shaklidagi kubga
almashtirildi.
1876 yilda isitish qozonlariga mazutni yoqilg’i sifatida yoqish uchun
forsunkalar kashf qilindi. Natijada mazutni yonilg’i sifatida ishlatila boshlandi.
O’sha yili rus olimi D.I.Mendeleev mazutdan surkov moylari olish mumkinligini
isbotlab berdi. Bu esa o’z-o’zidan o’simlik va xayvon yog’laridan tayyorlanuvchi
surkov moylarini qo’llanilishdan siqib chiqarishga sabab bo’ldi. Xattoki Rossiya,
AQSh va ayrim davlatlarda neftdan moy ishlab chiqarish avjiga chiqa boshladi.
1890 yilga kelib V.G.Shukov va S.P.Govilov olovli zig-zag qizdirgich,
bug’latgich, rektifikatsion kolonka va issiqlik almashtirgichdan iborat uzluksiz
xaydash qurilmasini patentlashdilar. 1910 yildan boshlab uzluksiz xaydash
qurilmalari butun dunyo bo’ylab tarqala boshladi[3].
b) ikkinchi bosqich: XX-asrning birinchi yarimiga kelib neftni qayta
ishlash sanoati neftdan benzin, kerosin, dizel yonilg’isi kabi qimmatli
mahsulotlarni ajratib olish, ularni sifatini oshirish maqsadida ikkilamchi qayta
ishlash jarayonlarini amalga oshira boshladi. Ikkilamchi qayta ishlash jarayonini
amalga oshirishda xom-ashyoga turli termik va kimyoviy metodlar ta’siri
natijasida neftdan birlamchi mahsulotlarni ajratib olishdan iborat bo’ldi.
XX-asrning birinchi yarimida neftni ikkilamchi qayta ishlash jarayonini
nazariy asoslari va sanoat usullari joriy qilina boshlandi. Neftni og’ir
fraksiyalaridan termik kreking yodamida benzin olishni asosiy printsiplari
o’rganilgan bo’lib, 1913 yili AQSh da termik krekinglash orqali bosim ostida
gazoel fraksiyasini ajratuvchi birinchi qurilma ekspluotatsiya qilina boshlandi.
XX-asrning 20-30 yillariga kelib avtomobilchilik sanoatini rivojlanishi
natijasida detonatsiyaga chidamli benzinga bo’lgan extiyoj yanada ortdi. Yuqori
oktan sonli antidetanatsion benzin olish uchun bu davr distilyatlarini katalitik
krekinglash jarayonlarini yaratish, yaxshi to’yinmagan uglevodorodlarni izobutan
bilan alkillash,
alkenlarni polimerlash oqali benzin sifatini oshirishni
talab qila boshladi[4].
9
d) uchinchi bosqich: XX-asrning ikkinchi yarimida dunyo bo’ylab neftni
qayta ishlash sanoati jadal suratda rivojlana boshladi. Bu jarayonni quyida
keltirilgan jadvalda ko’rishimiz mumkin;
1-jadval
Neftni qayta ishlash samaradorligining ko’rsatkichlari.
Mamlakat nomi
Ishlatilgan neftni mln. t dagi miqdori.
1960 yil
1970 yil
1975 yil
1987 yil
AQSh
399,2
535,6
613,1
758,6
Yaponiya
27,5
167,5
219,8
226,5
Fransiya
33,3
100,4
110
96,2
Italiya
30,7
116,4
95,2
127,1
Britaniya
43,7
100,9
93,8
89,3
Germaniya
27,8
106,4
92,9
81,7
Kanada
37,9
58,3
83,5
92,7
1950 yilga kelib neftni qayta ishlash jarayoniga katalitik kreking, platina
katalizatori ishtirokida katalitik riforming, distilyatlarni gidrogenlash orqali
tozalash kabi ikkilamchi qayta ishlash jarayonlarini joriy etish orqali neft
mahsulotlarini sifatini, yoqilg’i va organik sintez uchun xom-ashyo miqdorini
sezilarli darajada oshirdi. Neft mahsulotlaridan sintetik yog’ kislotalarini, sintetik
spirtlarni, poliolefinlar, sun’iy tolalar, sintetik kauchuk, mineral o’g’itlar ishlab
chiqarila boshlandi. Neftdan olinadigan xom-ashyo ilgari texnik maqsadlarda
ishlatilinayotgan bug’doy, kartoshka va yog’ kabi qimmatli oziq-ovqat
mahsulotlarini tejalishiga olib keldi[5].
Natijada neft mahsulotlariga bo’lgan talab ortib, yildan-yilga neftni qayta
ishlash uchun sarflanadigan neft miqdori ortib bordi. Quydagi jadvalda Rossiya
Federatssyasining 1990 yildan 2005 yilga qadar yoqilg’iga bo’lgan ichki
extiyojini foizlarda taqqoslash keltirilgan;
10
2-jadval
Yoqilg’ilarni foizlarda taqqoslanish ko’rsatkichlari.
Mahsulot nomi
1990 yil
1995 yil
2000 yil
2005 yil
Aviabenzin
100
85,7
85,7
85,7
Avtobenzin
100
95-108
86-100
83-95,5
Dizel yonilg’isi
100
94-102
103-115
113-123
Aviatsiya kerosini
100
88,5-98
89-103
96-113
Mazut yonilg’isi
100
82-91
68-81
60-67
Yuqoridagi jadvaldan xulosa qilishimiz mumkinki neft va undan olinadigan
mahsulotlar kimyo sanoatining bugungi kundagi kamayib boryotgan yoqilg’i
zaxiralaridan biri hisoblanadi. Uning butkul tugashini kutish esa bugungi kundagi
mavjud xom-ashyo bazasini taxchilligiga olib keladi.
Bugungi kunda avtomobillarga o’rnatilayotgan siqilgan tabiiy gaz va
suyultirilgan gaz qurilmalarini yoqilg’i tanqisligini oldini olishda ishlatilayotgan
alternativ variantlardan biri deb qarash mumkin. Ammo bu bilan cheklanib
qolmasdan yanada yangi manbalarni ishlash payida bo’lishimiz lozim[6].
1.2. Neftning hosil bo’lishi xaqidagi farazlar.
Neftning hosil bo’lish haqidagi ilk zamonaviy qarashlarni fanga
M.V.Lomonosov olib kirgan bo’lib, uning gipotezasiga ko’ra yer osti issiqligini
toshko’mirga ta’siri natijasida asfalt, neft va tosh moylari hosil bo’ladi. 1805
yilda esa A.Gumbolt tomonidan neftni minerallardan hosil bo’lgan degan fikr
bildirildi.
1866 yilda M.Bertlo, 1871 yili G.Biasson tomonidan olib borilgan
uglevodorodlarni noorganik sintezi tajribalari neftni minerallardan hosil
bo’lganlik gipotezasini ilgari surilishiga turtki bo’ldi.
D.I.Mendeleev esa 1867 yilgacha neftni organik tabiatdan hosil bo’lgan
degan fikrida qat’iy turib olganligiga qaramasdan 1877 yilga kelib yer qarida
yuqori xaroratda hosil bo’lgan metall karbidlarini suv bilan ta’siri natijasida hosil
bo’lgan degan fikrni ilgari sura boshladi.
11
O’tgan yuz yillar ichida kimyoviy, geokimyoviy va geologik ma’lumotlar
anchagina yig’ildi. Bugungi kunga kelib ko’pchilik olimlar neftni organik
tabiatdan hosil bo’lgan deyishsada, ammo xali ham minerallar gipotezasini
qo’llovchi olimlar guruhi uchrab turadi[7].
Neftning minerallardan hosil bo’lish gipotezasi. Neftning minerallardan
hosil bo’lish gipotezasining barchasida neftni uglevodorod, kislorod, oltingugurt
va azot tutuvchi komponentlari uglerod, vodorod, is gazi, karbonat angidrid,
metan, suv va radikallardan hosil bo’lgan degan farazdan iborat.
D.I.Mendeleevning fikriga ko’ra uglevodorodlarni hosil bo’lish jarayoni
metall karbidlarini suv bilan ta’sirlashishi bo’lgan. Bunda quydagi jarayon
amalga oshgan;
MeC
m
+mH
2
O
MeO
m
+(CH
2
)
m
Misol tariqasida temir karbidini suv bilan ta’sirlashishini ko’rishimiz
mumkin;
2FeC+3H
2
O Fe
2
O
3
+C
2
H
6
Hosil bo’lgan gaz holidagi uglevodorodlar yerning yuqori sovuq qismiga
ko’tarilib g’ovak cho’kma qismida kondensatsiyalangan. Yerning quyi qismidagi
karbidlar o’sha davrda hali ma’lum bo’lmagan. Hozirgi kunda D.I.Mendeleev
fikri tasdiqlanib yerning quyi qismida
,
,
,
,
karbidlar
aniqlandi. Ammo shuni ta’kidlash ham lozimki bu karbidlar judayam oz
miqdorda tarqoq holda tarqalganligi va bir joyda ko’p miqdorda joylashgan
rudalari aniqlanmaganligi ham ma’lum bo’ldi. Shuning uchun ko’p miqdorda
hosil bo’lgan uglevodorodlarni qanday hosil bo’lganligini bu pozitsiya bilan
isbotlash juda qiyin.
Bundan tashqari suv yer yuzasidan bu qadar chuqurlikka kirib borishi
mumkin emasligi D.I.Mendeleev fikriga ziddiyat tug’diradi. Ammo bunday
bo’lmasligi ham mumkin, chunki quyi qatlam fluid fazasi uncha ko’p bo’lmagan
12
miqdorda o’zida namlikni saqlaydi. Shuning uchun uni karbidlar bilan
ta’sirlashish ehtimolligi
ham yo’q emas. Natijada oddiy molekulali
ugevodorodlani hosil bo’lishi ehtimolligi paydo bo’ladi, lekin uni katta miqdorda
hosil bo’lish ehtimolligi juda kam.
XX asrning birinchi yarimiga kelib neftni minerallardan hosil bo’lishi
haqidagi gipoteza o’z mavqeyini yo’qotdi.
1950-yilga kelib minerallar gipotezasiga bo’lgan qiziqish yana o’z o’rnini
egalladi. Buning yagona sababi sifatida organik konsepsiya asosida yotgan noaniq
sabablar bo’ldi.
Bu nazariyani ilgari surgan olimlar qatorida N.A.Kudryatsvaning fikri
haqiqatga yaqin bo’lganligi barchani teran fikrlashga majbur qildi. Uning fikriga
ko’ra yerdagi
va
lar aralashmasidan
va
aralashmasi
quydagi reaksiya natijasida uglevodorodlar hosil qiladi;
CO+3H
2
CH
4
+H
2
O
Bundan tashqari radikallarni
,
,
polimerlanishi natijasida
ham sintez amalga oshadi. Uglevodorodlarni reaksion aralashmalardan hosil
bo’lishi litosferani quyi qatlamlaridagi bo’shliqlarda boradi. Yuqori bosim ostida
turgan bo’shliqda neft va gaz yig’ilishi kuzatiladi.
Bu kabi fikrlar juda ko’p olimlar V.B.Porfirev, P.N.Kropotkin,
E.B.Chekalyur, AQSh olimlaridan T.Goldlar tomonidan ham bildirilgan.
Ayrim olimlar neftni abiogen sinteziga dalil izlash davrida sanoat usulida
sintetik yoqilg’i olish usulini, Fisher-Trop sintezini ishlab chiqishdi. Biroq neftni
tarkibini o’rganish orqali uning tarkibida tabiiy va sintetik uglevodorodlar borligi
aniqlandi. Ammo shu ham ma’lum bo’ldiki, neft tarkibida yog’ kislotalari,
terpenlar, sterol va boshqa tirik organizmda uchraydigan moddalar yo’qligi ham
aniqlandi.
Neftning tarkibi haqidagi ma’lumot ko’paygan sari sintetik va tabiiy
uglevodorodli
aralashmalarning
tarkibidagi
farqlar
aniqlandi.
Sintetik
13
uglevodorodli aralashmalar o’z tarkibida murakkab tuzilgan uglevodorod
molekulalari, yog’ kislotalari, terpen, sterollar kabi to’yinmagan strukturalarni
tutmaydi. Neftning minerallardan hosil bo’lganligini isbotlovchi nazariy dalillar
termodinamik
xisoblarga
asoslanadi.
E.B.
Chekamok
ba’zi izomer
uglevodorodlarni hosil bo’lish haroratini o’rganish orqali neftni hosil bo’lish
haroratini aniqlashga harakat qilgan. Yuqori haroratli sintez natijasida teng
termodinamik aralashmalar hosil bo’lgan. Shu yo’l bilan hisoblangan neftning
hosil bo’lish harorati
ni tashkil etgan. Bu tempertura yerning 100-
160 km chuqurligida joylashgan yuqori mantiya qatlamidagi temperaturaga
to’g’ri keladi. Ammo ayni neftlarni hosil bo’lish haroratini boshqa izomer
juftliklar bo’yicha hisoblash natijasiga ko’ra yer qarida mavjud bo’lmagan
temperatura
dan
gacha bo’lgan harorat kerakligi aniqlangan.
Hozirgi kunda neftlarning izomer uglevodorodlari muvozanatlashmagan sistema
ekanligi aniqlandi. Boshqa tomondan qaralsa, uglevodorodlarni xususiyatlarini
termodinamik hisoblash natijalari shuni ko’rsatdiki, ularni sintezi uchun tabiatda
mavjud bo’lmagan o’n minglab mega paskal bosim talab etiladi. Yerning quyi
qismlarida va
dan
va uning gomologlari sintezi, ba’zi yuqori birikmalar
sintezi amalga oshishi mumkindir, ammo hozirda murakkab tarkibli
uglevodorodlarning minerallar sintezini mavjudligini isbotlovchi nazariy yoki
eksperimental dalillar yo’q. Tabiiy neft yuqori optik faollikka ega, molekulyar
tuzilish darajasida tirik organizmlarda uchrovchi moddalar va cho’kma tog’
jinslarining bioorganik moddalari bilan ko’plab xususiyatlari va xossalari
o’xshash.
Neft va gaz konlarini o’rganish davrida yerning mantiya qatlamini cho’kma
jinslarini neftga nisbatan ahamiyati ozligini isbotlovchi muhim mahsulotlar
olingan.
Ma’lumki neft konlarida oz miqdorda geliy uchrab turadi va uning
mantiyadagi izomerlari
mol nisbatda cho’kma jinslarda
mol miqdorda bo’ladi. Mantiyadagi metanning geliyga miqdoriy
14
nisbati 10 ga teng. Uglevodorodlar zaxirasida mantiyadan o’tgan geliy miqdori 1
% dan, metan miqdori esa 0,1 % dan oshmaydi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib
turibdiki metan yer qarida minerallar gipotezasiga binoan hosil bo’ladi, ammo
uning miqdori jumladan yuqori molekulyar uglevodorodlar miqdori jihatidan oz
bo’ladi. Metan va ba’zi neft uglevodorodlarining kristall jinslar tarkibida,
vulqonlardan otilib chiqqan magma tarkibida uchrashini minerallar gipotezasini
isbotlovchi geologik dalillar qatoriga kiritishimiz mumkin. Yer qaridagi magma
tarkibida metan va boshqa uglevodorodlar nafaqat mineral sintezi natijasida, yana
organik moddalarning biogen termik destruktsiyasi natijasida ham hosil bo’lishi
mumkin. Ammo asosiy dalil shundaki kimyoviy va geokimyoviy ko’rsatkichlar
bo’yicha neftning uglevodorodli va biogen organik moddalari bir-biri bilan
o’xshash[8].
Do'stlaringiz bilan baham: |