Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika

O’rxun – Yenisey yodgorliklari va ularning ahamiyatlari.



Although Huns are said to have belonged to the tribes of Altaic language group, there were other tribal unions speaking different languages as well. And among them were Turkic groups of people on whose history is based. Migration of Turkic and Mongolian group of people to the west started from the earliest time. This can be proved by the study of western researchers on resemblance in facial features of Mongolian and Sakas tribes, who occupied Ural region, thus facial characteristics of two similar, assimilated groups of people³¹
Urxun-Enasoyqabr toshlarida yozilishicha Xun qabilalari Oltoy tillar guruhi tegishli bolgan o’z tillarini boshqa qabilalar bilan muloqotga kirishishning asosiy vositasi deb bilishgan. Ular Turk qabilalarining tamadduni manbasi bo’lib hisoblanadi. Turk Va Mug’ul qabilalar ning G’arbga ko’chish dastlabki davrlari aks etgan. Bu Ural mintaqasini mo'g'ul va Sakas qabilalari tomonidan zabt etilgan, G'arb tadqiqotchilari izlanishlariga ko’ra bu xalqlarning tashqi korinishidagi o’xshashliklariga asos bo’lgan.

Turkiy xalqlarning yozma ma’rifiy yodgorliklari o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, ular yangi davr kishisini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bular “O’rxun-Enisey yodgorliklari», «Irq yozuvlari» (ta’birnoma) kabilardir.

Eng qadimgi turkiy tilda yaratilgan va turk-runiy yozuvida bitilgan O’rxun-Enisey bitiklari VI-VIII asrlarda yozib qoldirilgan bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlar beradi.
Toshga o’yib yozilgan O’rxun-Enisey yodgorliklari dastlab Yenisey havzasida, so’ngra Mo’g’ilistonning O’rxun daryosi bo’yidan topilib, daniyalik olim Vilg’gelm Tomson 1893 yilda bu yozuvlarni birinchi bo’lib o’qigan. O’zbekistonda esa Oybek, O. SHarofuddinov, N. Mallaev, A. Qayumov, N. Rahmonovlar mazkur yozuvlar bo’yicha tadqiqot ishlarini olib bordilar va ularning ta’lim-tarbiyadagi o’rnini yoritib berdilar.