Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti magistratura bo‘limi


§1.2.2. Majburiy (induksion) o`tish va nurlanishlar



Download 2,01 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/45
Sana31.12.2021
Hajmi2,01 Mb.
#277141
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   45
Bog'liq
yarimotkazgichli moddalarni lazerlarga qollanish muammolari

§1.2.2. Majburiy (induksion) o`tish va nurlanishlar 

 

 



Uyg’ongan  2  holatdagi  atomga  tashqi  ta’sir  etsa,  u  1  muvozanat  holatga 

qaytadi. Energiyasi va chastotasi qo`zg’otuvchi nur energiyasi va chastotasi 

2

1

E



E

h

E



    (1.8) 



1

1

 

 

1

1

 

 

2

2

 

 

1

E

 

2

E



 

2

E

 

1

E



 

2

2

 

 

 

 

 

 


 

17 


 

bilan  bir  xil bo`lgan  nurlanish  bilan  ta’sir  etsak, ta’sir  etuvchi foton    bilan  bir  xil 

chastota  va  energiyali  qo`shimcha  foton  hosil  bo`ladi.  Bu  kabi  nurlanishni 

majburiy (induksion) nurlanish deyiladi (4-rasm).  

 

 

4-rasm. Majburiy nurlanish hosil bo’lishi. 



 

 

Bu  holdagi  uyg’ongan  2  holatdan  turg’un  1  holatga  o`tishda  ikki  foton 



ishtirok etadi. Ulardan biri uyg’ongan atomga ta’sir etuvchi 2 holatdan 1 holatga 

o`tishga majbur etuvchi foton (birlamchi foton), ikkinchisi (ikkilamchi) atomning 2 

holatdan  1  holatga  o`tishdagi  nurlanishidan  iborat.  Ikkilamchi  foton  xuddi 

birlamchi  fotonning  nusxasi  bo`ladi.  Termodinamik  muvozanat  holatlarda  har  bir 

jarayonga  unga  teskari  bo`lgan  jarayonni  solishtirish  mumkin.  Ushbu  prinsip  va 

energiyani saqlanish qonunini Eynshteyn absolyut qora jism nurlanishi va energiya 

yutishiga  tadbiq  etdi.  Muvozanat  holatida  nurlanish  fotonlari  to`la  ehtimolligi 

(spontan  va  induksion)  shu  chastotali  fotonlarning  yutilish  ehtimolligiga  teng 

bo`ladi. Buni hisobga olgan Eynshteyn Plank tomonidan issiqlik nurlanishi uchun 

chiqarilgan (1900 y, absolyut qora jism ravshanligining spektral zichligi) ifodasini 

induksion nurlanish uchun keltirib chiqardi. 

1

1



2

1

2



2

3

2



2

,







kT



hv

kT

hv

T

v

e

c

hv

e

hv

c

v

r



          (1.9)

 



 

18 


 

 

Eynshteyn  va  Diraklar  hosil  bo`lgan  ikkilamchi  fotonlar  uni  qo`zg’otuvchi 



va nurlanishni vujudga keltirgan birlamchi foton chastotasi, fazasi, qutblanganligi 

va yo`nalishi jihatidan bir xil ekanligini isbotladilar. Demak, majburiy (induksion) 

nurlanish majbur etuvchi nurlanish bilan kogerent bo`ladi. 

 

 



Majburiy nurlanish fotoni hosil bo`lgan muhit bo`ylab xarakatlanib, u bilan 

uchragan uyg’ongan atomlarning nurlanishiga “turtki” beradi. Bu holda ikkilamchi 

fotonlar  harakati  davomida  majburiy  o`tishni  vujudga  keltirib,  ortib  boruvchi 

fotonlar oqimini hosil qiladi.  Majburiy nurlanish fotonlari soni uyg’ongan atomlar 

soniga,  yorug’likni  muhit  tomonidan  yutilishi  esa  muvozanat  holatdagi  atom 

sovishiga proporsional bo`ladi. 

 

 

Termodinamik  muvozanat  sharoitida  majburiy  nurlanishga  nisbatan 



nurlanishning  yutilishi  katta  bo`lib,  muhitdan  o`tayotgan  yorug’lik  susayadi. 

Tushuvchi  nurlanishni  muhit  kuchaytirishi  bu  muhitda  sistemaning  muvozanatda 

bo`lmagan  holatini  vujudga  keltirish  zarur.  Bunga  erishish  uyg’ongan  holatdagi 

atomlar  sonini  muvozanat  holatdagi  atomlar  sonidan  orttirish  bilan  amalga 

oshiriladi. Bu holat inversli joylashish holati deyiladi. Spontan nurlanish natijasida 

qo`zg’otilgan  zarracha  energiyasi  kichik  bo`lgan  energetik  holatga  o`z-o`zidan 

o`tishi  mumkin.  Bu  o`tishni  radiatsiyali  yemirilish  deb  ham  ataydilar.  Kvant 

mexanikasiga  asosan  atom  yoki  molekula  qo`zg’otilgan  holatda  uzoq  vaqt 

(cheksiz)  tura  olmaydi.  Qo`zg’otilgan  holat  ma’lum  tezlikda  yemiriladi.  Bu 

yemirilish  birlik vaqtdagi o`tish ehtimolligi A bilan aniqlanadi. Bu o`tishda atom 

yoki molekular Bor postulatiga mos holdagi energiyali kvant chiqaradi.  

0



1

­ε



2

        ( 1.8) 

 

Ushbu o`tishni sxematik tarzda  quyidagi ko`rinishda yozish mumkin: 



                                    A ( 2) →  A ( 1) + hν

0

     ( 1.9 ) 



 

Faqat  spontan  o`tishlar  bor  bo`lgan  holatlardagi  qo`zg’otilgan  zarrachalarning 

o`rtacha  yashash  vaqti  τ

0

,  birlik  vaqtdagi  ushbu  o`tish  extimolligi    A



21

    (A


21

  –



 

19 


spontan o`tishlar uchun Eynshteyn koeffitsienti deyiladi) bilan quyidagi bog’lanish 

orqali ifodalanadi.  

τ

0

=1⁄A                ( 1.10) 



 

Yuqori 


energetik 

sathlardagi 

spontan 

o`tishlar 

natijasida 

zarrachalar 

kontsentratsiyasining N

2

 o`zgarishi quyidagi ifoda orqali aniqlandi 



N

2

=N



20

·exp(-t⁄τ)                  ( 1.11) 

 

Spontan o`tishlar natijasida hosil bo`lgan yorug’lik kvantlari bir xil energiyaga ega 



bo`lsa  ham  ular  bir-biri  bilan  o`zaro  bog’lanmagan.  Bu  kvantlarning  fazoda 

tarqalish  yo`nalishlari  teng  ehtimollikka  ega.  Vaqtning  istalgan  momentida 

kvantlar hosil bo`lishi mumkinligi uchun ularning elektromagnit to`lqinlari fazalar 

bo`yicha bir-biriga bog’liq emas va ular ixtiyoriy qutblanishga ega. 

 

 

Spontan  o`tishlardan  farqli  ravishda,  nursiz  o`tishlar  A  zarrachalarning 



boshqa bir zarralar yoki boshqa zarrachalar sistemasi B bilan bilan o`zaro ta’sirida 

hosil  bo`lishi  mumkin.  Xuddi  shunday  o`zaro  ta’sirlar  natijasida  zarra  1-holatdan 

2-holatga  yoki  aksincha,  nursiz  holatda(nur  chiqarmasdan)  o`tadi.  To`qnashishlar 

natijasidagi  qo`zg’otilganlik(2-rasm  2-holatga  qarang)  to`qnashishda  qatnashgan 

zarralar kinetik energiyasini ∆U=­∆ε  kamayishiga(yo`qotilishiga) quyidagi sxema 

bo`yicha olib keladi: 

A(1) + B → A(2) + B          (1.12) 

 

 



To`qnashishlar  jarayonining  relaksatsiyasi(2-rasm,  d  –  holat)da  yoki 

energiya  ∆ε  o`zaro  ta’sirlashayotgan  zarralar  ilgarilanma  energiyasiga  yoki  B 

zarralarni qo`zg’otishga sarf bo`ladi. Bu o`tish quyidagi  sxema bo`yicha bo`ladi: 

                                             A(2) + B →  A ( 1) + B + ∆U               (1.13) 

 

 

 A.Eynshteyn gipotezasiga mos ravishdagi (holdagi) majburiy o`tishlar faqat 



A  zarralarning  rezonans  kvantlar  bilan  o`zaro  ta’siri  natijasida  hamda  (1.8) 

ifodadagi  shart  bajarilganda  yuzaga  keladi,  ya’ni  ν    rezonans  chastotali  tashqi 




 

20 


elektromagnit  maydonda  majburiy  o`tishlar  ehtimolligi  noldan  farqli  bo`lishi 

mumkin.  A.Eynshteynning  taxminiga  asosan,  rezonans  chastota  maydoni 

mavjudligidagi kvantlarning rezonans yutilishiga mos keluvchi va quyidagi sxema 

bo`yicha (2-rasm, b-holat) 1-holatdan 2-holatga o`tishlardan  

A( 1) + hν   →  A( 2)       ( 1.14 ) 

 

o`tishdan tashqari, sistemaning 2-holatdan 1-holatga quyidagi sxema bo`yicha  



A( 2 )  +   hν

0

  →    A( 1 ) + 2hν



0

     ( 1.15) 

 

o`tish ehtimolligi ham mavjudligi aytib o`tilgan edi. 



 

2-rasm,  v  –  holatdagi  bu  jarayon  kvantlarning  majburiy  nurlanish  kvant 

elektronikasining asosi bo`lib xizmat qildi. 

 

 



Birlik  vaqtdagi  W

12

  va  W



21

  majburiy  o`tishlarning  ehtimolligi  rezonansli 

(rezonanslashgan)  kvantlarning  hajmiy  zichligiga  n  yoki  maydon  energiyasining 

spektral zichligiga to`g’ri proporsionaldir.  

    W

12

=  w



12

∙θ

ν



  ,                             (1.16) 

                                         W

21

=  w


21

∙θ

ν 



   Bunda :      W

12

 -  majburiy yutilish uchun Eynshteyn koeffitsienti  



                        W

21 


- majburiy nurlanish(nur chiqarish)  uchun Eynshteyn koeffitsienti 

 

Majburiy  nurlanish  natijasida  hosil  bo`lgan  elektromagnit  maydon  kvantlari,  bu 



jarayonni  hosil  qilgan  maydon  kvantlari  bilan  o`xshash  va  bir  xildir,  ya’ni  tashqi 

maydon  va  majburiy  o`tishlarda  hosil  bo`lgan  kvantlar  maydoni  bilan  bir  holdagi 

tarqalish yo`nalishiga qutblanishga va fazaga ega. 


Download 2,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish