§1.2.2. Majburiy (induksion) o`tish va nurlanishlar
Uyg’ongan 2 holatdagi atomga tashqi ta’sir etsa, u 1 muvozanat holatga
qaytadi. Energiyasi va chastotasi qo`zg’otuvchi nur energiyasi va chastotasi
2
1
E
E
h
E
(1.8)
1
1
1
1
2
2
1
E
2
E
2
E
1
E
2
2
17
bilan bir xil bo`lgan nurlanish bilan ta’sir etsak, ta’sir etuvchi foton bilan bir xil
chastota va energiyali qo`shimcha foton hosil bo`ladi. Bu kabi nurlanishni
majburiy (induksion) nurlanish deyiladi (4-rasm).
4-rasm. Majburiy nurlanish hosil bo’lishi.
Bu holdagi uyg’ongan 2 holatdan turg’un 1 holatga o`tishda ikki foton
ishtirok etadi. Ulardan biri uyg’ongan atomga ta’sir etuvchi 2 holatdan 1 holatga
o`tishga majbur etuvchi foton (birlamchi foton), ikkinchisi (ikkilamchi) atomning 2
holatdan 1 holatga o`tishdagi nurlanishidan iborat. Ikkilamchi foton xuddi
birlamchi fotonning nusxasi bo`ladi. Termodinamik muvozanat holatlarda har bir
jarayonga unga teskari bo`lgan jarayonni solishtirish mumkin. Ushbu prinsip va
energiyani saqlanish qonunini Eynshteyn absolyut qora jism nurlanishi va energiya
yutishiga tadbiq etdi. Muvozanat holatida nurlanish fotonlari to`la ehtimolligi
(spontan va induksion) shu chastotali fotonlarning yutilish ehtimolligiga teng
bo`ladi. Buni hisobga olgan Eynshteyn Plank tomonidan issiqlik nurlanishi uchun
chiqarilgan (1900 y, absolyut qora jism ravshanligining spektral zichligi) ifodasini
induksion nurlanish uchun keltirib chiqardi.
1
1
2
1
2
2
3
2
2
,
kT
hv
kT
hv
T
v
e
c
hv
e
hv
c
v
r
(1.9)
18
Eynshteyn va Diraklar hosil bo`lgan ikkilamchi fotonlar uni qo`zg’otuvchi
va nurlanishni vujudga keltirgan birlamchi foton chastotasi, fazasi, qutblanganligi
va yo`nalishi jihatidan bir xil ekanligini isbotladilar. Demak, majburiy (induksion)
nurlanish majbur etuvchi nurlanish bilan kogerent bo`ladi.
Majburiy nurlanish fotoni hosil bo`lgan muhit bo`ylab xarakatlanib, u bilan
uchragan uyg’ongan atomlarning nurlanishiga “turtki” beradi. Bu holda ikkilamchi
fotonlar harakati davomida majburiy o`tishni vujudga keltirib, ortib boruvchi
fotonlar oqimini hosil qiladi. Majburiy nurlanish fotonlari soni uyg’ongan atomlar
soniga, yorug’likni muhit tomonidan yutilishi esa muvozanat holatdagi atom
sovishiga proporsional bo`ladi.
Termodinamik muvozanat sharoitida majburiy nurlanishga nisbatan
nurlanishning yutilishi katta bo`lib, muhitdan o`tayotgan yorug’lik susayadi.
Tushuvchi nurlanishni muhit kuchaytirishi bu muhitda sistemaning muvozanatda
bo`lmagan holatini vujudga keltirish zarur. Bunga erishish uyg’ongan holatdagi
atomlar sonini muvozanat holatdagi atomlar sonidan orttirish bilan amalga
oshiriladi. Bu holat inversli joylashish holati deyiladi. Spontan nurlanish natijasida
qo`zg’otilgan zarracha energiyasi kichik bo`lgan energetik holatga o`z-o`zidan
o`tishi mumkin. Bu o`tishni radiatsiyali yemirilish deb ham ataydilar. Kvant
mexanikasiga asosan atom yoki molekula qo`zg’otilgan holatda uzoq vaqt
(cheksiz) tura olmaydi. Qo`zg’otilgan holat ma’lum tezlikda yemiriladi. Bu
yemirilish birlik vaqtdagi o`tish ehtimolligi A bilan aniqlanadi. Bu o`tishda atom
yoki molekular Bor postulatiga mos holdagi energiyali kvant chiqaradi.
hν
0
=ε
1
ε
2
( 1.8)
Ushbu o`tishni sxematik tarzda quyidagi ko`rinishda yozish mumkin:
A ( 2) → A ( 1) + hν
0
( 1.9 )
Faqat spontan o`tishlar bor bo`lgan holatlardagi qo`zg’otilgan zarrachalarning
o`rtacha yashash vaqti τ
0
, birlik vaqtdagi ushbu o`tish extimolligi A
21
(A
21
–
19
spontan o`tishlar uchun Eynshteyn koeffitsienti deyiladi) bilan quyidagi bog’lanish
orqali ifodalanadi.
τ
0
=1⁄A ( 1.10)
Yuqori
energetik
sathlardagi
spontan
o`tishlar
natijasida
zarrachalar
kontsentratsiyasining N
2
o`zgarishi quyidagi ifoda orqali aniqlandi
N
2
=N
20
·exp(-t⁄τ) ( 1.11)
Spontan o`tishlar natijasida hosil bo`lgan yorug’lik kvantlari bir xil energiyaga ega
bo`lsa ham ular bir-biri bilan o`zaro bog’lanmagan. Bu kvantlarning fazoda
tarqalish yo`nalishlari teng ehtimollikka ega. Vaqtning istalgan momentida
kvantlar hosil bo`lishi mumkinligi uchun ularning elektromagnit to`lqinlari fazalar
bo`yicha bir-biriga bog’liq emas va ular ixtiyoriy qutblanishga ega.
Spontan o`tishlardan farqli ravishda, nursiz o`tishlar A zarrachalarning
boshqa bir zarralar yoki boshqa zarrachalar sistemasi B bilan bilan o`zaro ta’sirida
hosil bo`lishi mumkin. Xuddi shunday o`zaro ta’sirlar natijasida zarra 1-holatdan
2-holatga yoki aksincha, nursiz holatda(nur chiqarmasdan) o`tadi. To`qnashishlar
natijasidagi qo`zg’otilganlik(2-rasm 2-holatga qarang) to`qnashishda qatnashgan
zarralar kinetik energiyasini ∆U=∆ε kamayishiga(yo`qotilishiga) quyidagi sxema
bo`yicha olib keladi:
A(1) + B → A(2) + B (1.12)
To`qnashishlar jarayonining relaksatsiyasi(2-rasm, d – holat)da yoki
energiya ∆ε o`zaro ta’sirlashayotgan zarralar ilgarilanma energiyasiga yoki B
zarralarni qo`zg’otishga sarf bo`ladi. Bu o`tish quyidagi sxema bo`yicha bo`ladi:
A(2) + B → A ( 1) + B + ∆U (1.13)
A.Eynshteyn gipotezasiga mos ravishdagi (holdagi) majburiy o`tishlar faqat
A zarralarning rezonans kvantlar bilan o`zaro ta’siri natijasida hamda (1.8)
ifodadagi shart bajarilganda yuzaga keladi, ya’ni ν rezonans chastotali tashqi
20
elektromagnit maydonda majburiy o`tishlar ehtimolligi noldan farqli bo`lishi
mumkin. A.Eynshteynning taxminiga asosan, rezonans chastota maydoni
mavjudligidagi kvantlarning rezonans yutilishiga mos keluvchi va quyidagi sxema
bo`yicha (2-rasm, b-holat) 1-holatdan 2-holatga o`tishlardan
A( 1) + hν → A( 2) ( 1.14 )
o`tishdan tashqari, sistemaning 2-holatdan 1-holatga quyidagi sxema bo`yicha
A( 2 ) + hν
0
→ A( 1 ) + 2hν
0
( 1.15)
o`tish ehtimolligi ham mavjudligi aytib o`tilgan edi.
2-rasm, v – holatdagi bu jarayon kvantlarning majburiy nurlanish kvant
elektronikasining asosi bo`lib xizmat qildi.
Birlik vaqtdagi W
12
va W
21
majburiy o`tishlarning ehtimolligi rezonansli
(rezonanslashgan) kvantlarning hajmiy zichligiga n yoki maydon energiyasining
spektral zichligiga to`g’ri proporsionaldir.
W
12
= w
12
∙θ
ν
, (1.16)
W
21
= w
21
∙θ
ν
Bunda : W
12
- majburiy yutilish uchun Eynshteyn koeffitsienti
W
21
- majburiy nurlanish(nur chiqarish) uchun Eynshteyn koeffitsienti
Majburiy nurlanish natijasida hosil bo`lgan elektromagnit maydon kvantlari, bu
jarayonni hosil qilgan maydon kvantlari bilan o`xshash va bir xildir, ya’ni tashqi
maydon va majburiy o`tishlarda hosil bo`lgan kvantlar maydoni bilan bir holdagi
tarqalish yo`nalishiga qutblanishga va fazaga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |