Z islomov, D. Rahimjonov, J. Najmiddinov

Abu  Rayxan 
Beruniy

---

9
PÁN  HÁM  DIN
2-§
AKTIVLESTIRIW  USHÍN 
SORAW  HÁM  TAPSÍRMALAR
1.   Sizińshe  ilim-pán  hám  din  ortasında  qanday  baylanıs  bar?
2.  Orta  ásirler  musılman  Shıǵısında  pán  hám  texnika  rawajlanıwına  ne 
sebep  bolǵan?
3.   Islam  dininde  ilim-pánge  qanday  múnásibet  bildiriledi?
4.  Buxaradaǵı  Uluǵbek  medresesiniń  keregesine  ilim  menen  baylanıslı 
qanday  hikmet  jazılǵan?
5.   Tómende  berilgen  súwretler  tiykarında  dinniń  ilim-pán,  mádeniyat 
rawajlanıwına  tásiri  haqqında  pikir  júrgiziń.
Pán hám din hár dayım óz ara jaqın múnásibette bolıp kelgen. Tariyx-
ta  olardıń  múnásibeti  hár  túrli  kóriniste  sáwlelengen.  Áyyemgi  Greciya-
da  Sokrat,  Platon,  Aristotel  ushın  pán  hám  din  derlik  bir  taraw  filoso-
fiyadan  ibarat  bolıp,  ol  «Fizika»  hám  «Metafizika»  bólimlerine  bólingen. 
Keyinirek,  matematika,  astronomiya  hám  medicina  rawajlana  baslaǵanda 
da pán hám din óz ara baylanısı saqlaǵan. Mine usınday múnásibet Kon-
fuciy,  Farabiy,  Ibn  Sina,  Áliysher  Nawayı  hám  basqa  Shıǵıs  oyshılları 
miynetinde  de  kózge  túsedi.

---

10
Ellinizm  hám  orta  ásir  Shıǵısında  pán  hám  din 
bir-birin  toltırǵan.  Olar  arasındaǵı  ayırım  kelispews-
hilikler  qarama-qarsılıq  dárejesine  alıp  kelmegen. 
Shıǵısta  pán  hám  din  sáykesligi  nátiyjesinde  XV 
ásirge  shekem  matematika,  astronomiya,  medicina, 
ximiya hám basqa anıq hám tábiyiy pánler rawajlandı. 
XV  ásirden  baslap  bolsa  bul  aymaqta  ilim-pán,  son-
day-aq,  diniy  ilimler  de  turaqlılıq  dáwirin  basınan 
keshirdi.  Bul  dáwirde  pánniń,  ásirese  diniy  ilimler-
diń  aqsawına  dinniń  ruwxıy  mánisin  tereń  ańla-
maǵan  aǵımlar  sebep  boldı.
Evropa  Shıǵıstan  filosofiya  hám  tábiyiy  pánler  es-
tafetasın alıp, XVI ásirden tez pát penen rawajlanıwdı 
baslaǵan  bolsa  da,  bul  jerde  pán  reakcion  ruwxanıy-
lar  tárepinen  qısqıǵa  alındı.  Pán  hám  din  tariyxın-
daǵı  bul  múnásibetler  olar  ortasında  tınımsız  gúres 
dáwirin  keltirip  shıǵardı.  Pán  hám  kórkem  ónerde 
Oyanıw dáwiriniń, dinde bolsa katolicizmniń orayına 
aylanǵan  Italiyada  bul  qarama-qarsılıq  óziniń  háwij 
perdesine  shıqtı.  Pán  hám  ádebiyat  dindi  jalǵanǵa 
shıǵardı,  ruwxanıylar  emes,  hátte  quday  ústinen 
pamflet  (áshkara  satiralıq)  ler  jazıldı.
Din  hám  pándegi  derlik  hárbir  jańalıqtı  dinsizlik-
ke  jorıdı.  Reformizm  (Lyuter,  Kalvin,  Erazm  Rot-
terdamskiy)  tásirinde  bul  qarama-qarsılıq  salıstırmalı 
tınıshıraq  jabha — ideyalar  gúresine  kóshse  de,  biraq 
tezligin  páseyttirmedi.
XIX  ásirde  payda  bolǵan  «din — záhár»,  ekinshi 
tárepten  «Darvinniń  ózi  maymıldan  tarqaǵan»  kibi