Z ibodullayev

26-rasm.  U.  Papes  (1937)  bosh  miyaning  ushbu  tuzilmalarini  hissiy 
reaksiyalarni  boshqarishda  asosiy  ahamiyatga  ega  ekanligini  isbotlagan. 
Strelkalar  bilan  “hissiy  oqimlar”  yo ‘nalishi  ko'rsatilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1953-yilda  Olds  o ‘z  tajribalariga  asoslanib,  kalam ushning  bosh 
miyasida «qoniqish» markazini kashf etdi.  U qafas ichida kalamushlar 
uchun  dastak  o ‘rnatdi.  Kalamush  dastakni  bossa,  uning  tanasidan 
elektr toki  o‘tib,  qoniqish  hissini  bergan.  D em ak,  o ‘zida  qoniqish 
hissini  uyg‘otish  kalamushning  o ‘ziga  bog‘liq  b o ‘lgan.  Imkoniyat 
berilganda, kalamush qoniqish hissiga to'yish uchun dastakni toliqib 
yiqilguncha bosib turavergan.  U hatto qafasga qo‘yilgan ovqatga ham 
qaramagan, ovqatdan ko‘ra dastakni bosib,  o ‘zini qoniqtirishni xush 
ko‘rgan.
Keyingi tadqiqotlar miyaning  m a’lum  sohalarini  qo‘zg‘atib,  g ‘a- 
zab va qo‘rquv hissi uyg‘otish  mumkinligini tasdiqlab berdi va dalillar 
bilan  to'ldirdi.  «Jazolash  markazi»-  ga  ta ’sir  o ‘tkazilganda  olingan 
his-tuyg‘ular  nihoyatda  kuchli  b o ‘lishi  aniqlandi.  M asalan,  tajriba 
o ‘tkaziladigan  m aym unlar ayni  paytda aftini bujmaytirib,  qichqirib 
yuboradi,  hayqiradi,  tishlab olm oqchi va qochm oqchi bo‘ladi.  U lar 
titrab,  yunglari  tik  turadi,  ko‘z  qorachiqlari  kengayadi.  Bunday 
tajribalar  uzoq  vaqt  davom  ettirilgan  paytlarda  m aym un  toliqib 
kasallangan  va  nobud  bo'lgan.  0 ‘ta  toliqqan  ushbu  m aym unlarda 
«kayf qilish»,  ya’ni  «qoniqish»  m arkazlarida joylashgan  elektrodlar 
ta ’sirlantirilganda,  m aym unlar  ahvoli  yaxshilanib  borgan.
«Jazolash» va «qoniqish»  markazlarinig kashf etilishi va ularning 
vegetativ jarayonlarga  bevosita  aloqador  boMishi  ba’zi  bir  psixoso­
matik sindromlarning rivojlanish  mexanizmlarini bir qadar yaxshiroq 
tushunishga imkon berdi.  M a’lumki, peptik yaralaming kelib chiqishida 
salbiy his-tuyg‘ularning roli kattadir. «Jazolash» va «qoniqish»  markaz- 
larining bir-biriga yaqin joylashganligi tufayli ularning birida yuzaga 
kelgan  qo‘zg‘alish  ikkinchisiga uzatiladi va  salbiy  his-tuyg‘ularning 
nim a  sababdan  peptik  yarani  paydo  qilishi  birm uncha  ayon  b o ‘lib 
qoladi.
Odamlarda  bu  tajribalar  qanday  natija  bergan?  Neyroxirurgik 
operatsiyalar  mobaynida  odam   miyasining  chuqur joylashgan  tu- 
zilmalarini  elektrodlar  orqali  ta ’sirlantirib,  ularda  ham   salbiy  xis- 
hayajonlar  chaqiradigan  markazlarni  aniqlashga  erishildi.  Bu  tad ­
qiqotlar XX asrning 60-yillarida o ‘tkazi!a boshlandi.  Bosh miyaning 
tekshirish uchun m o ‘ljallangan tuzilm alariga oltindan tayyorlangan 
elektrodlar kiritiladi,  ular diagnostik va davolash chora- tadbirlarini 
amalga oshirish uchun muayyan vaqtga qadar ana shu yerda qoldiriladi.
Keyinchalik  elektrodlar  chiqarib  olinadi.  Turli  xil  p o ‘stloq  osti 
tuzilmalari (talamus,  oq shar,  dumli  yadro,  gippokam p)gabir  yo‘la
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bir necha elektrodlar kiritilib,  qaysi neyronlar guruhi odamda qanday 
his-tuyg‘ular chaqirishi o'rganilgan.  M a’lum  bo'lishicha,  ko'pchilik 
nuqtalar  ularga  elektr  toki  bilan  ta ’sir  ettirilganda,  hissiy jihatdan 
betaraf  bo‘lgan  va  atigi  o ‘n  foizi  turli  xil  hissiy  alomatlar,  ya’ni 
zavqlantirish,  libido  uyg‘otish  va  shuningdek,  aksincha  qo'rquv, 
vahima alomatlarini yuzaga keltirgan.
His-tuyg‘ularning  fiziologik  mexanizmlari  to ‘g‘risidagi  bilimni 
yakunlar  ekanmiz,  shuni  ta ’kidlab  o'tish  kerakki,  hissiyot  har  xil 
funksional  sistemalarning  o ‘zaro  murakkab  ta ’sir  ko‘rsatishining 
integrativ mahsuli hisoblanadi.  U lar ijtimoiy omillar, tarbiya,  muhit, 
hayot tajribasi, odamning salomatlik darajasi va osoyishtaligiga bog'liq 
b o ‘ladi.
Endi hissiyotga bevosita bog'Iiq bo'lgan stress haqida fikr yuritamiz.