Z. D. Rasulova, Sh. H. Quliyeva, A. R. Jo‘rayev texnologiya fanini o‘qitish metodikasi

 
Po‘lat
ham cho‘yan singari kremniy, fosfor, oltingugurt va boshqa 
elementlarning aralashmasiga ega. Ammo bular cho‘yandagidan kamroq bo‘ladi. 
Po‘lat faqat qattiq bo‘lishi bilan birga bukiluvchan hamdir. Shuning uchun unga 
mexanik ishlov berish qulay. Po‘latning yumshoq va qattiq xillari mavjud. Sizlar 
tunukani, ya‘ni yumshoq yupqa po‘lat listni bilasiz. Qattiqroq po’latdan simlar, 
mixlar, burama mixlar, parchinmixlar va boshqa buyumlar tayyorlanadi. Juda 
qattiq po‘latdan metall konstrukstiyalar, asbobsozlik po’latidan kesuvchi asboblar 
tayyorlashda foydalaniladi. Asbobsozlik po‘latining tarkibida uglerod va boshqa 
aralashmalar ko‘pligi sababli u konstrukstion po‘latga nisbatan qattiqroq va 
mustahkamroqdir. 
(2-rasm) Shkalali o‘lchov asboblari: chizg‘ich, shtangensirkul, mrometr 

---

139 
 
Shkalasiz asboblarga
(3-rasm) go‘niya, malka, kronsirkul, nutromer va 
boshqalar kiradi. Go‘niya, malka (a-rasm, a, b) to‘g‘ri-burchakni o‘lchashda eng 
ko‘p ishlatiladigan asboblar turiga kiradi. Detalni tayyorlash jarayonida uning 
o‘lchamlarini tekshirish uchun kronsirkul va nutromer ishlatiladi. (2-rasm, d, e).
Shablonlar (2-rasm, f, g) detallarning murakkab profilini tekshirish uchun 
ishlatiladi. 
(3-rasm) 
Tekislash
- qiyshaygan, notekis metall zagotovkalarining sirtini plita, bolg‘a 
yoki to‘qmoq yordamida tekislash yoki zagotovka sirtiga boshqacha geometrik 
shakl berishdan iborat chilangarlik operastiyasidir. Yupqa listli metall zagotovkalar 
qaychi bilan qirqilib, zubilo bilan kesilgandan keyin rejalashdan oldin tekislanadi.
4-rasm. Aylana chizish; b) chizg‘ich; e) go‘niya yordamida chiziqlar chizish; 
d) kerner bilan belgilash. 

---

140 
a)
b) 
Yupqa listli metall (po‘lat, mis, alyuminiy) qalinligi 0,5 mm gacha bo‘lsa, 
yog‘och taxtacha - tekislagich bilan to‘g‘rilanadi. Buning uchun zagotovka tekis va 
qattiq yuzaga qo‘yilib, taxtacha zagotovka ustida u yoq, bu yoqqa yuritiladi
(4-rasm, a). Qalinligi 0,5 mm dan ortiq metall listlari to‘qmoq bilan tekislanadi
(4-rasm, b).
Metallarni rejalashda andoza-detalning tekis namunasi yordamida bajarish 
mumkin. Bunda andozani zagotovkaning ustiga qo‘yib bosib turiladi (buning 
uchun maxsus qisqichlardan ham foydalanish mumkin) va andozaning atrofini 
chizg‘ich bilan aylantirib chizib chiqiladi.
Rejalash juda mas‘uliyatli operastiya. Yasaladigan buyumning sifati 
rejalashning qanchalik aniq bajarilishiga bog‘liqdir.