‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

loyiha
va 
ish hujjatlariga
bo‘linadi.
Loyiha hujjatlariga 
texnikaviy takliflar, eskiz
va 
loyihalar
kiradi. Ish 
hujjatlariga buyumlar va ulaming tarkibiy qismlarini ishlab chiqarish, 
nazorat qilish, ishlatish va ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan ish hujjatlari 
kiradi.
Konstruktorlik hujjatlari bajarish usuliga qarab quyidagi turlarga 
bo‘linadi:
1. 
As I
(
original) -
istalgan materiallarda bajarilgan hujjat bo‘lib, ular 
asl nusxalar tayyorlash uchun mo‘ljallangan.
2. 
Asl nusxalar
- ko‘plab nusxa ko‘chirish imkoniyatini beradigan 
materiallarda bajarilgan va mas’ul shaxslaming asl imzolari bilan 
rasmiylashtirilgan hujjat.
Asl nusxa siftida original, fotonusxa, bosmaxonada nashr qilingan 
nusxa kseronusxa va hujjatni chiqarish uchun mas’uliyatli shaxslaming

---

asl imzolari bilan rasmiylashtirilgan hujjatlardan foydalanishga yo‘l 
qo‘yiladi.
3. 
D u b lik a tla r-
asl nusxalardan olingan nusxalar bo‘lib, asl nusxalar 
bilan bir xillikni saqlab, asl nusxalami qayta tiklash va nusxalar ko‘chirish 
imkoniyatini beradigan istalgan materiallarda bajarilgan hujjat.
4. 
Nusxalar -
asl nusxa yoki dublikat bilan bir xillikni saqlab qolish 
usuli bilan bajarilgan hujjat bo‘lib, buyumni loyihalashda, ishlab 
chiqarishda ishlatish va ta’mirlashda bevosita foydalanishi uchun 
mo‘ljallanadi.
Ishlab chiqarishda bir marta foydalanish uchun ko‘zda tutilgan 
hujjatlami konstruktorlik eskiz hujjatlari ko‘rinishida bajarishga yo‘l 
qo‘yiladi.
3- §. Eskizlar
Chizmachilik asboblari ishlatilmasdan va masshtabga rioya qilmasdan, 
buyumning nisbatlarini saqlangan holda ko‘zda chamalab bajarilgan 
chizma eskiz hisoblanadi.
Eskizlar detallaming ish chizmalarini tuzish uchun material bo‘lib 
xizmat qiladi. Eskizlar, shuningdek, buyumlar va detallami loyihalashda 
ulami ta’mirlashda qo‘llaniladi. Eskizlar detaining o ‘ziga qarab ham 
tuziladi.
Ishlab chiqarishda, ba’zi hollarda detalni shunday tez almashtirish 
zarur bo‘ladiki, uning ish chizmasini chizmasdan, to‘g ‘ridan to ‘g ‘ri eskiz 
bo‘yicha detal yasaladi. Ish chizmasi bilan eskizning farqi shundaki, ish 
chizma ma’lum masshtabda chizish asboblari yordamida, eskiz esa ko‘z 
bilan chamalangan holda qo‘lda chiziladi. Mukammal bo‘lmagan, ba’zi 
o ‘lchamlari tushib qolgan eskiz ish chizmasi tuzish yoki detal tayyorlash 
uchun yaroqsiz bo‘ladi.
Eskizda tasviming kattaligi detaining o‘lchamiga, murakkabligiga 
va chizma qog‘ozning bichimiga qarab chiziladi, hamma kerakli 
oichamlari, belgilari, texnik talablari va boshqa m a’lumotlami yozishga 
imkon bo‘lishi lozim.
Eskizlar, odatda, kataklangan yoki millimetrli qog‘ozda chizilishi 
qulay hisoblanadi. Bunday qog‘oz to‘r chiziqlarining kesishgan joylarida 
teshiklaming markazlarini qulay belgilashga, ayrim ko‘rinishlar

---

orasidagi proyeksion bog‘lanishni yetarli darajada aniq saqlash imkonini 
beradi. Asliga qarab detallaming eskizlarini chizishda ba’zi bir detallarda 
uchraydigan noaniqliklar, ya’ni detallami tayyorlashdagi yuz bergan, 
masalan, devorlari qalinligining bir xilda emasligi va boshqalarga tuzatish 
kiritish lozim. Quyish yo‘li bilan tayyorlangan detallaming eskizlarini 
chizishda quyish nishabligini, konuslik va radiuslami ko‘rsatish lozim.
Eskizlami quyidagi tartibda chizish tavsiya etiladi (11.1-shakl):
- eskiz chizish uchun detalga mos chizma bichimi tanlanadi va 
xoshiyasi, asosiy yozuv o‘mi belgilab chiqiladi;
- detaining tashqi va ichki qiyofasi yaxshi o ‘rganib chiqiladi va unga 
nisbatan boshqa ko‘rinishlar soni aniqlab olinadi. Bosh ko‘rinish o‘mi va 
unga nisbatan boshqa ko‘rinishlar joyi belgilab chiqiladi. Bosh ko‘rinsh 
detal haqida to‘laroq va yaqqol ta’surot berishi kerak. Bu yerda detalga 
qo‘yiladigan o ‘lchamlarga joy qoldirilishi hisobga olinadi;
v/i
15
ф й Г Р Г " !
I
- 1
F
t
7^
\
s
C E j
i^ tf
------
— <•
_
Asosiy yozuv

---

- detaining tashqi qiyofasi barcha ko‘rinishlarda ingichka chiziqlarda 
chizib chiqiladi;
- detaining ichki qiyofasi barcha ko‘rinishlarda qirqimni hisobga 
olgan holda chizib chiqiladi;
- zarur bo‘lgan qirqim va kesimlar bajariladi;
- detalga kerakli barcha o ‘lchamlari qo‘yib chiqiladi;
- ortiqcha chiziqlar o ‘chirilib, chizma chiziqlari ustidan yurgazib 
chiqiladi, ya’ni chizma taxt qilinadi;
- asosiy yozuv yoziladi va chizma yana bir necha marta tekshirib 
chiqiladi.
Endi detalga o‘lcham qo‘yishda uning o‘lchamlarini turli o ‘lchash 
asboblari yordamida qanday qilib aniqlashni ko‘rib chiqamiz.