‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

32-ch izm a.  Jam iyat  та ’naviyatini shakllantiruvchi  om illar
1  K a rim o v   I .A.  O 'z b e k is to n n in g  o ‘z  istiqlol  va taraq q iy o t y o 'li.  —  T o s h k e n t,  0 ‘zbek isto n , 
1992,  6 5 -b e t.

---

M adaniyat  («cultura» so‘zid a n  olingan b o ‘lib,  parvarish qilish,  ishlov 
berish  m a ’nosini bildiradi)  —  ijtimoiy taraqqiyot  d av o m id a   i n s o n la m in g  
faoliyati tufayli q o ‘lga kiritilib,  ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga 
x iz m a t  qiluvchi  m o d d iy   va  m a ’naviy  boyliklar  tizimi.
M a ’rifat  shaxs  ongiga  ilm iy  bilim ,  axloq  q o id alari  h a m d a   ijtim oiy 
m u n o sa b a tla m i tartibga soluvchi h uquqiy m e ’yorlarni singdirish,  t a ’lim - 
tarb iy a n i takom illashtirish,  m illiy m eros va  u m u m in s o n i y  qadriy a tla rn i 
o ‘rganish,  ularni ta rg ‘ib etish  m a q s a d id a  am alg a  oshiriladigan ta d b irla r 
tizim i.
M afkura  (a rab c h a  «m afkura»  —  nuqtayi  n a z a r  va  e ’tiq o d la r tizim i, 
m ajm ui)  — jamiyatdagi m uayyan siyosiy,  huquqiy,  axloqiy,  diniy, badiiy, 
falsafiy,  ilmiy  qarashlar,  s h u n in g d e k ,  m a ’n av iy -a x lo q iy   y uksaklish, 
m a ’rifiy-tarbiyaviy  ishlarning  rivojini  t a ’m in lo v c h i,  u larn in g   m a q s a d  
va  y o ‘nalishlarini  a n iq la sh d a   y eta k c h i  o ‘rin  tu tu v c h i  g ‘o y alar tizim i.
H a r   u ch a la   s o h a n in g   uzviy  birligi  aso sid a  j a m iy a t  m a ’nav iy ati 
yuksaladi.
M a ’naviyat sohasida ijobiy yechim ini t a ’m inlash za ru r boMgan asosiy 
v a z i f a n i   k o ' r s a t a r   e k a n ,   0 ‘z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i   P r e z i d e n t i
I.A .K a rim o v   quyid ag ilam i  t a ’kidlaydi:  «Bu  s o h ad a g i  asosiy  vaz ifam iz
—  milliy  qadriyatlarim izni  tik la sh ,  o ‘zligim izni  a nglash,  milliy  g ‘o y a 
v a   m a f k u r a n i   s h a k l l a n t i r i s h ,   m u q a d d a s   d i n i m i z n i n g   m a ’n a v i y  
h ay otim iz dagi  o ‘rnini  va  h u r m a t i n i   tiklash  kabi  m ustaqillik  yillarida 
b o s h lag an   ezgu  ishlarim izni  izchillik bilan  d a v o m   ettirish,  ularni  yangi 
bosq ich g a  k o'tarish  va  t a ’sirchanligini  k u chaytirishdir.  ...  Bu  s o h ad a g i 
ish la rim iz n in g   pirovard  m a q s a d i   —  i y m o n - e ’ti q o d i  b u t u n ,   i ro d a si 
baquvvat,  erkin  fuqaro  m a ’n aviyatini shakllantirishdir.  Y a ’ni,  m u s ta q il 
d u n y o q a r a s h g a   ega,  a jd o d la r im iz n in g   b e b a h o   m ero si  va  z a m o n a v i y  
ta f a k k u r g a   t a y a n ib   y a s h a y d ig a n   b a r k a m o l   sh ax s  —  k o m il  i n s o n n i  
ta rb iy a la sh d a n   iborat»1.
D e m a k ,  m a ’naviyatli  in so n   bilim li,  m a ’lu m   k a s b - h u n a r  sohibi,  o ‘z 
V atanining sodiq fuqarosidir.  0 ‘z davlati q o n u n la rin i biladigan va ularga 
a m a l  q iladigan,  yurti  b ilan  g ‘u r u r la n a   o la d ig a n   inson.  O 'z   V a ta n i  
b o y lik la rin i  saq lay d ig a n ,  u n i  y a n a d a   b o y i t a d ig a n ,  g o ‘z a ll i k la r i d a n  
b a h r a m a n d   boMadigan  shaxs.  U   h a r   q a n d a y   zararli  illatlarga  q a r s h i 
k u ra s h ad ig an ,  milliy va  u m u m in s o n i y  q a d riy a tla rn i avaylab  a sray d ig an  
insondir.
1  K a rim o v   I.A .  O zo d   va  ob o d   V a ta n ,  e rk in   v a  fa ro v o n   h a y o t  p iro v ard   m aq s a d im iz .  — 
T o s h k e n t,  0 ‘z b ek isto n ,  2000.  —  1 9 -2 0 -b e tia r.

---

Axloq  esa  shaxsning x atti-harakatlari,  yurish-turishi,  tu rm u s h   tarzi, 
hayot  kechirish  tamoyiilari,  qoidalari,  ijtimoiy m unosabatlar m a z m u n in i 
ifodalaydi.
Axloq  ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat  m a ’naviy-ruhiy hayotida  o ‘ziga 
xos  o ‘rin  tutadi.
«Axloq»  ( l o tin c h a   —  x u lq -atv o r  m a ’nosini  bildiradi)  ijtim oiy  ong 
shakllaridan  biri  b o ‘lib,  ijtimoiy  m u n o s a b a tla r  h a m d a   shaxs  xatti- 
harakatini  tartibga  soladigan  q o n u n - q o i d a l a r   majmuidir.
Axloq  —  m a ’naviyatning tarkibiy qismi  sifatida shaxs k a m o lo tin in g  
yuqori  b osqichi  sanaladi.  Z ero ,  axloq,  axloqiy  m e ’yorlarsiz  shaxsning 
ruhiy  va  ji s m o n a n   yetukligining  m ezo n i  b o ‘lgan  m a ’naviy  k a m o lo tg a  
erishib  b o ‘lmaydi.  S h u n in g   u c h u n   h a m   m a ’naviy-axloqiy  tarbiyada 
uzviylik,  aloqadorlik dialektik xarakterga ega b o ‘lib, shaxsning m a ’naviy- 
axloqiy  shakllan ish id a  m u h im   sanaladi.
M a ’naviy-axloqiy  tarbiyaning  mazmuni.  M a ’naviy-axloqiy  tarbiya 
va  unga  q o ‘yiladigan  talab lar  bu  jam iy atd a  m a ’lum  ijtim oiy-axloqiy 
talablarga  m os  axloqiy xislatlarni shakllantirish  m aqsadida o ‘q u v ch ilar 
ongi,  hissiyotlari  h a m d a   xulqiga  m uvofiq  va  tizimli  t a ’sir etishdir.
M a ’n a v iv -a x lo aiv   tarbiva  vazifalari  quyidagilardan  iborat:
1.  O 'q u v c h i la r d a   m a ’naviy-axloqiy  ongni  shakllantirish.
2.  U l a r d a   m a ’n a v i y - a x l o q i y   h i s - t u y g ‘u l a r n i   t a r b i y a l a s h   va 
rivojlantirish.
3.  0 ‘quvchilarda  m a ’naviy-axloqiy xulq-atvor ko ‘nikma va odatlarini 
tarkib  toptirish.
M a ’n a viy-a xloqiy tarbiya  m ohiyatiga  ko ‘ra  inson  ongining jam iy at 
bilan  aloqadorligi,  jam iy at  o ld id a  burchli  ekanligi,  o ‘z  xulq -atv o rin i 
jamiyat taraqqiyoti darajasiga bog‘liqligini tushunishi, jamiyat t o m o n id a n  
t a n   o l i n g a n   a x l o q i y   m e ’y o r ,  id e a l  h a m d a   t a l a b l a r n i   b a j a r i s h d a  
m a s’uliyatni his etishi,  m a ’naviy-axloqiy bilimlaming e ’tiqodga aylanishi 
va bu  e ’tiqodlarning tizimliligi,  m ustah k am   m a ’naviy-axloqiy his-tuyg‘u 
va  xislatlarni  sh akllantirish,  o ‘q u v ch ilar to m o n id a n   m a ’naviy-axloqiy 
xulq -atv o r jam iyat  a ’zolariga boMgan  h u rm a t-e ’tibom i n am o y o n   etuvchi 
m ezo n la rd an  ekanligining anglab yetilishi,  m a ’naviy-axloqiy o d a tla m in g  
shakllanishi  va  b o s h q a la r d a n   iborat.
M a ’n a v i y - a x lo q iy   ta rb iy a   m a z m u n i d a   milliy  va  u m u m in s o n i y  
qad riy a tla rn i  tiklash  m asalasining  k u n   tartibiga  q o ‘yish  zaruriyatining 
yuzaga  kelganligi  m u n o s a b a ti  bilan  tu b   o ‘zgarishlar  yuz  berdi.

---

E n g   m u h im   qadriyat  inson  omili  h isoblanadi.  H ay o t  insonga  bir 
m a rta  beriladi, shuning uchun h am   milliy va u m u m in so n iy  qadriyatlarda 
u n i  m a zm u n li,  o ‘zgalar  va  o 'z in in g   hayoti  m a ’n o sin i  anglagan  h olda 
o ‘tkazish  kerakligi  h aqida  k o ‘plab  rivoyat,  h ik m a t  va  p a n d - n a s ih a t l a r  
m avjud.
B undan tashqari t a ’lim muassasasida o ‘quvchilai^ga qadriyat  sifatida 
m u n o s a b a td a   b o ‘lish  h a m   dolzarb  ah a m iy a tg a   ega  b o ‘lib  b o rm o q d a . 
Z e ro , t a ’lim tamoyillarida eng m uhim , asosiy tam oyilla rdan biri t a ’limni 
insonparvarlashtirish va dem okratlashtirish b o ‘lib,  uning asosiy mohiyati 
o ‘quvchi  shaxsiga  insoniy  m u n o sa b a td a   b o ‘lishni,  t a ’lim   ja ra y o n in i 
erkinlashtirishni  talab   etadi.
M a ’n a v iy - a x l o q iy   t a r b i y a d a   y a n a   b i r   e n g   q i m m a t l i   q a d r iy a t  
erk in lik d ir.  T a ’lim n i  d e m o k ra tla s h tiris h   b ila n   b irga  shaxs  erki  va 
h u q u q in i  h urm at  qilish  rivojlanadi.  Bu  esa  o ‘z  nav b a tid a  o 'q u v c h i 
s h a x s i d a   m a s ’u l i y a t n i   his  e t i s h ,   o n g l i   i n t i z o m g a   r i o y a   e t i s h  
k o ‘n ik m a l a r in i   t a rb iy a la y d i.  S h u n i n g d e k ,   v a t a n p a r v a r l i k ,   x a lq l a r  
o ‘rtasida do'stlik va ham korlik,  m a s’uliyatni his etish,  burch,  o r - n o m u s , 
vijdonlilik,  tartiblilik,  adolatlilik  va  b o sh q a   x islatlar  tarbiyasi  k atta 
a h a m iy a tg a  ega.
Bugungi  k u n d a   jinsiy  tarbiya,  m e h n a t  tarbiyasi  y a n a d a   m u h i m  
a h a m iy a t  kasb  e tm o q d a .  S o g ‘lo m   t u r m u s h   ta r z i n i   tarkib  to p tirish , 
ay n iq sa,  zarurligini  k u n d a lik   hayot  tarzi  y a n a d a   y aq q o l  n a m o y o n  
etm o q d a.
T e k i n x o ‘rlik ,  n a r k o m a n i y a ,   t a m a k i   m a h s u l o t l a r i   va  s p i r t l i  
ichim liklarni  iste’m ol  qilish,  fahsh,  johillik  kabi  salbiy  illatlar  h a m  
hay o td a uchrab turadi.  Bu  illatlar insonning axloqiy qiyofasinigina em as, 
balki  o ‘zini  h a m   yem irib  boradi.  Inson  h a m   m a ’naviy,  h a m   jis m a n  
h a lo k   b o ‘ladi.  S hu  bois  in so n n in g   m a ’naviy-axloqiy tarbiyasini  tashkil 
etish  ijtimoiy tarbiyaning boshqa y o ‘naIishlaridan  u s tu n  q o ‘yilishi zarur. 
Binobarin,  m a ’naviy-axloqiy tarbiya yosh avlod tarbiyasi bilan bog iiq d ir. 
A g a r  tarbiyaning  b o sh q a  y o ‘nalishlarida  m u a y y a n   tarb iy a  (m a s a la n , 
jism oniy,  huquqiy va b o shqalar)  u  yoki bu  tarbiyaviy ta d b irla r tizim iga 
asoslansa,  m a ’naviy-axloqiy tarb iy a d a  esa  h a r  b ir ta rb iy a la n u v c h in in g  
o ‘ziga  xos  xususiyatlarini,  s h u n in g d e k ,  tarbiyaviy  vaziyatni  inobatga 
olgan  holda,  yaxlit  tarbiyaviy ishlar  rejalashtiriladi va  u n g a   m o s   m e to d  
h a m d a   usullar tanlana di.
Tarbiyaviy tadbirlar rejasini  ishlab chiqish, ta d b irla m i tashkil etishda 
m a ’naviyat, axloq  inson ongining shakli,  inson  m ad a n iy a tin in g  bir qismi

---

ekanligi  haqidagi tu s h u n c h a g a  ega  bo'lish  n azarda tutiladi.  M a ’naviyat 
va  axloqning  m ohiyati,  uning  m e ’yorlari  va  tamoyillari  m a z m u n in i 
tushunish  o 'q u v c h ila m i   m a ’naviy-axloqiy  jih a td a n   fikr  yuritishlariga 
imkon  beradi.  N a tijada  u l a r o ‘zlari  va boshqalarning xatti-harakatlarini 
a n a  shu  nuqtayi  nazardan baholaydilar.  M a ’naviy-axloqiy tushunchalar, 
b aholash  va  m u h o k a m a   yuritish  asosida  m a ’naviy-axloqiy  e ’t i q o d  
s h a k lla n a d i  va  n ih o y a t  inson  x a t t i - h a r a k a t i   va  xulqi  a n i q la n a d i.  
M a ’naviy-axloqiy e ’tiqodga ega  inson axloqiy m e ’yorlar, talablarni  ongli 
bajaradi  va  ularga  h u rm a t  bildiradi.  Lekin  m a ’naviy-axloqiy  m e ’yorlar 
haqida  bilimga  ega  b o ‘lish  va  uni  tush u n ish   hali  e ’tiqodni  faoliyatga 
aylantiradi  degan gap em as,  m a ’naviy-axloqiy bilimlar qac h o n   hayotiy 
tajribalarda  q o ‘llanilib,  o ‘quvchilar  t o m o n id a n   ularning  faoliyatida 
n am o y o n   boMgandagina  shakllangan  deyish  m um kin.
M a ’naviy-axloqiy  tarbiya  tizimida  m a ’naviy-axloqiy  his-tuyg‘ular 
inson  to m o n id a n ,  uning  vovea-hodisalar,  kishilar  ham da  o ‘z  xulqiga 
nisbatan  his-tuyg‘ularni  uyg‘otishga  rag‘bat  paydo  qiluvchi  tarbiyaviy 
ishlar  tizimli  tashkil  etilgandagina  samarali  kechadi.  M azkur  tizim da 
xulq-atvom i shakllantirishga oid tarbiyaviy ishlar aks etadi.  Shunga  k o ‘ra 
m a ’naviy-axloqiy xulq-odobga d o ir xislatiarni shakllantirishga  undovchi 
rag'bat  bilan  hosil  b o ‘ladigan  faoliyat  eng  asosiy  b o ‘lib  hisoblanadi.
Shuningdek, o ‘quvchida  m a ’naviy-axloqiy xislatiarni shakllantirishga 
nisbatan  ehtiyoj  b o ‘lishi  shart.  D e m a k ,  m a ’naviy-axloqiy  tarbiyani 
tashkil  etish jara yonida  uyushtiriluvchi tadbirlar xulq-odobga doir xatti- 
harakatlar za n jirid a n   iborat  b o 'ladi.  M a ’naviy-axloqiy x a tti-h a ra k a tla r 
esa  o ‘quvchi  t o m o n i d a n   axloqiy  m e ’y o r  va  tam oyillar  m o h iy a tin i 
o ‘rganish,  ularni  anglab  yetishdan  iboratdir.
X a tti-h a ra k a tla r tizimi  m a ’naviy-axloqiy odatlarni  tarkib toptiradi. 
Bu  borada  quyidagi  talablarni  am alg a  oshirish  maqsadga  muvofiqdir:
—  m a ’n a v i y - a x l o q i y   t a r b i y a   a x lo q s i z li k k a   q arsh i  k u r a s h d a g i  
«kompaniya»ga aylanm ay,  m aqsadga  muvofiq,  uzluksiz, tizimli va  izchil 
am alga  oshirilishi  zarur;
— o ‘quvchilarda  m a ’naviy-axloqiy xislatlar va fazilatlarni tarbiyalash 
fa o l  h a y o t i y   v a z iy a t l a r ,   a x l o q i y   m e ’y o r l a r   b u z il g a n   h o l a t l a r d a  
tarbiyalanuvchilarning o ‘z  nuqtayi nazarlarini ifodalashlari bilan  amalga 
oshirilishi;
— shaxsda o ‘z  idealiga  intilishiga b o ‘lgan  his-tuyg‘ularini uyg‘otishga 
yo 'na ltirilgan  x a tti-h a r a k a tla rn i  tashkil  etish  borasidagi  k o ‘n ikm alarni 
tarbiyalash;

---

—  m a ’naviy-axloqiy  tarbiyaga  d o ir  ishlarni  tarbiy a la n u v ch ilarn in g  
tajribasi, tarbiya qoidalarini qabul qilishlari va bunga tayyorliklari,  yaxshi 
va y o m o n  xatti-harakatlarning  m ohiyatini tushunishlarini hisobga olgan 
h o ld a   amalga  oshirish;
— tarbiyalanuvchilarda yuksak  m a ’naviy-axloqiy sifatlar —  insoniylik, 
i n s o n g a  
h u r m a t ,  
m e h r - s a x o v a t ,  
x u s h m u o m a l a l i k ,  
i j t i m o i y  
m unosabatlam i tashkil etishda  m u o m ala m adaniyati va axloq qoidalariga 
rioya  qilish  kabi  h olatlarni  tarkib  toptirish;
—  fuqarolik  m ad an iy a ti,  ongli  in tiz o m ,  j a m o a n i   h u rm a t  qilish  va 
b o sh q a juda  ko ‘p  m a ’naviy-axloqiy sifatlar  —  boshqalarga  g ‘a m x o ‘rlik 
qilish,  o d am la rn in g   g ‘a m -ta sh v is h i,  q u v o n c h in i   tu s h u n a   olish,  o ‘z 
m an fa atid an   o ‘zgalar  m a n fa atlarin i  u stun  q o ‘yish,  axloqiy  m e ’y o rla r 
h a m d a   mavjud q o n unlarga zid xatti-h arak atlarn i  t o ‘xtata olish,  m a ’lu m  
x a tti-h a ra k a tla rn i  am a lg a   o sh irish d a   j a m o a   a ’z o larining  fikri  b ila n  
o ‘rtoqlashish,  m a s ’uliyatni  his  etish  kabilarga  asoslanishi  kerak.
M a ’n av iy -a x lo q iy   t a r b i y a n i   ta s h k il  e t i s h d a   o ‘q u v c h i l a r   x a t t i -  
harakatlarida  k o ‘zga  ta sh la n a d ig a n   salbiy  o d a t l a r   —  j a m o a   jo y la rid a  
qattiq  gapirish,  q o 'p o l   s o ‘z larni  ishlatish,  hissiyotga  berilish,  o ‘y la m a y  
gapirish,  ishonchli  b o ‘lm agan  h a m d a ,   dalillar  bilan  ta s d iq la n m a g a n  
vo q ea -h o d isalar  h a q id a   fikr  yuritish,  b o s h q a la r n in g   s uhbatini  b o ‘lish, 
q o ‘lini silkitib gapirish  kabilam ing b arta raf etib borilishiga alohida e ’tib o r 
qaratish  zarur.
Arzimas  b o ‘lib  k o ‘ringan,  lekin  shaxsning  kelajak  hayot  va  kasbiy 
faoliyatni  tashkil  etishda,  m uvaffaqiyatga  ega  b o ‘lish  yoMida,  za rurli 
boMgan  bu  kabi  o d a t l a r d a n   h o li  boM ishda  o ‘q u v c h ila r g a   y o r d a m  
k o ‘rsatish  o ‘qituvchilarning  m u h i m   vazifalaridan  sanaladi.