D arsd a o ‘quvchilar o ‘quv faoliyatin i tash k il etish zam onaviy
shakllarining turlari. Turli dars tu zilm a larid an y a n a d a sam araliroq
foydalanish yoMlarini izlashda darsda o ‘quvchilar o ‘quv faoliyatlarini
tashkil etish shakllari a lo h id a aham iyatga ega boMmoqda. Pedagogik
adabiyotlar va m aktab am aliyotida asosan uchta shu n d ay shakllari qabul
qilingan — om m av iy . guruhli va individual.
T a ’limning o m m aviy shakli sinfdagi jam i
0
‘quvchilarning o'qituvchi
rahbarligi ostida bii^alikda harakatlarini ko ‘zda tutadi. Guruhli shaklida
esa o ‘q u v ch ilar 3—6 kishidan iborat g u ru h la r yoki juftliklarda ish olib
boradilar. G u r u h l a r u c h u n to pshiriqla r bir xil yoki turlicha boMishi
m u m k in . In dividual shakli h a r bir o ‘q u v c h in in g a lo h id a mustaqil
ishlashini k o ‘zda tutadi.
0 ‘qitish frontal shaklida, o ‘qituvchi bir vazifa ustida ishlayotgan
b u t u n s i n f o ‘quv fa oliyatini b o sh q a rib b o ra d i. U
0
‘quvch ilarn in g
h am k o rlik larin i t a ’m inlaydi va h a in m a u c h u n bir boMgan ish s u r’atini
belgilaydi. F ro n tal ishlashning pedagogik samaraliligi k o ‘p j ih a td a n
o ‘qituvchining b u tu n sinfni nazorat qila bilishiga va shu bilan bir vaqtda
h a r b ir o 'q u v c h in i n g ishini k o ‘zd a n qochirm asligiga bogMiq boMadi.
A garda o ‘qituvchi ijodiy jam oali ishlash muhitini yarata olsa, o ‘quvchilar
diqqatini va faolliklarini t a ’minlab tura olsa samarasi yana oshadi. A m m o
fro n ta l ishlash individual farqlarni hisobga olm aydi, u o ‘rta o ‘quvchiga
moMjallangan. S h u n in g u c h u n b a ’zi o ‘q u vchilar berilgan ish sur’atidan
o r t d a q oladilar, bosh q alari esa zerikib, qiynalib ketadilar.
0 ‘qish guruhli shaklida o ‘qituvchi sin f o ‘quvchilari g uruhlari o ‘quv-
o ‘rganish faoliyatilarini boshqaradi. 0 ‘quvchilarni zvenoli, brigadali,
b i r l a s h t i r i s h - g u r u h l i va d i f f e r e n s iy a l a n g a n g u r u h l a r g a t a q s i m la s h
m u m k in . 0 ‘qish zvenoli shakli o ‘q u v c h i l a r d o i m iy g u r u h i o ‘quv
faoliyatini tashkil etishni k o ‘zda tutadi.
Birlashtirish-guruhli shaklida sinfni o d atd a katta u m u m iy topshiriqni
h ar biri faqatgina bir qism ini bajaradigan guruhlarga ajra tish n i k o ‘zda
tutadi.
Dififerensatsiyalashgan-guruhli t a ’lim shakli d o im iy g u r u h la r bilan
h a m , bir xildagi o ‘quv im koniyatlariga ega va o ‘quv k o ‘n ik m a la ri bir
xil darajada shakllangan o ‘q u vchilarni birlashtirishini k o ‘zd a tutadi.
G u r u h l i s h a k lla rig a o ‘q u v c h i l a r n in g ju ft b o ‘lib i s h l a s h l a r i n i h a m
kiritiladi. 0 ‘quv guruhlari faoliyatlarini o ‘qituvchi o ‘zi b evosita h a m d a
o ‘z yo rd a m c h ila ri — o ‘q u vchilar fikriga q arab ta y in la n g a n z v e n o la r va
brigadalar orqali boshqaradi.
Individual t a ’lim o ‘quvchilarning b o sh q a o ‘qu v ch ilar bilan bevosita
aloqalarini k o ‘zd a tutm a ydi. 0 ‘z m o h iy atig a k o ‘ra s i n f ja m o a s i yoki
m uayyan g u ru h la r bilan ishlashdan tu b d a n farq q i l m a s a - d a , biroq
o ‘quvchi o ‘zining shaxsiy imkoniyatlariga muvofiq o ‘qituvchi to m o n id a n
berilgan top sh iriq n i m ustaqil bajaradi. Bu m a q s a d y o ‘lida m axsus
tayyorlangan k arto c h k a la rd a n foydalanish m u m k in .
D arsda o ‘q ituvchining e ’tibori bir n e c h a o ‘q uvchiga qaratilsa , bu
vaqtda qolgan o 'q u v c h ila r m ustaqil ishlasalar t a ’lim n in g b u n d a y shakli
individual-guruhli shakl d e b ataladi.
Zam onaviy t a ’lim amaliyotida k o ‘proq ikki tashkiliy shakl:: om m av iy
va individual shakllardan foydalaniladi. Ayni v a q td a g u ru h li va juftli
o ‘qish shaklidan a m a liy o td a a n c h a keng foydalaniladi.
T a ’lim ning o m m a v iy shakli h a m , g u ru h li shakli h a m ja m o a v iy
hiso b lan m asa-d a, lekin ayrim ped a g o g la r u larni o m m a v i y t a ’lim deb
k o ‘rsatishga harakat qiladilar.
Jam oaviy ishlash faqatgina diffe ren sa tsiy ala sh g a n g u ru h li ishlar
asosidagina tashkil etiladi. 0 ‘quv ishlarini tashkil e tis h n in g ja m o a v iy
shakli o ‘qituvchi va o ‘quvchilarning d in a m ik yoki o ‘z g a ru v c h a n tartibli
juftliklarida k ec hayotgan m u n o sa b a tla rid ir.
T a ’lim m aqsadlari va fo y d a la n sh n in g qulayligi n u q ta y i n a z a r id a n
t a ’lim sh ak llari q u y i d a g i c h a d a r a j a l a n a d i: asosiv. a o ‘s h i m c h a va
yordam chi t a ’l im .
D a rs — t a ’limni tashkil etish asosiy shakli. P a rs ta'lim jarayonining
yaxlitligi nuqtayi nazaridan ta 'lim n in g asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi.
U n d a sinf-dars tizim ining xususiyatlari aks etadi, u n d a o'quvchilarni
om m aviy qam rab olish, tashkiliy tartib va o ‘quv ishlarining muntazamligi
t a ’m inlanadi. Dars iqtisodiy jih a td a n foydalidir. 0 ‘quvchilar ham da
s in f ja m o a sin in g individual xususiyatlarini bilishi o 'q itu v c h i uchun h ar
bir o 'q u v c h i faoliyatiga rag‘batlantiruvchi t a ’sir k o ‘rsatishga imkon
beradi. Dars doirasida om m aviy, guruhli va individual t a ’lim shakllarini
b i r l a s h t i r i s h i m k o n i y a ti u n i n g rad e tib b o ‘l m a y d i g a n u stu n lig i
hisoblanadi.
Dars bevosita
0
‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida
m uay y an o ‘q u vchilar guruhi bilan olib boriladigan t a ’lim jarayonining
asosiy shakli sanaladi. D a rsda h ar bir o 'q u v c h i xususiyatlarini hisobga
olish, b arch a o 'q u v c h ila r n in g m ashg'ulot ja ra y o n id a o ‘rganilayotgan
fan asoslarini egallab olishlari. ularning idrok etish qobiliyatlari va
m a ’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash ham da rivojlantirish uchun qulay
sh a ro itla r yaratiladi.
D a rs t a ’lim n in g b o s h q a s h a k lla rid a n farq qiluvchi o ‘ziga xos
belgilarga ega, c h u n o n c h i: o ‘quvchilarning doim iy guruhi,
0
‘quvchilar
faoliyatiga ularning h a r biri xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik
qilish, o ‘rganilayotgan fan asoslarini bevosita darsda egallab olish (bu
belgilari darsning faqat m a z m u n in i em as, balki o ‘z xususiyatini ham
aks ettiradi).
f D ; irsning tuzilishi o d d iy va a n c h a m urakkab boMishi m um kin. Bu
o ‘quv m aterialining m a z m u n i , darsning didaktik m aqsadi, o ‘quvchi!ar
va j a m o a sifatida sinfning xususiyatlariga bogMiq.
Z am ona viy didaktikada darsning quyidagi turlari ajratib ko'rsatilgan:
— aralash darslar;
— yangi m a ’lu m o tla r, an iq h o d isalar bilan tanishish b o ‘yicha yoki
um um lashtirishlarni anglab yet ish va o'zlashtirish maqsad iga ega darslar;
— bilim larini m u s ta h k a m la s h va takrorlash darslari;
— o ‘r g a n i l g a n l a r n i u m u m l a s h t i r i s h va t i z i m l a s h t i r i s h asosiy
m aqsadiga ega darslar;
— malaka va k o ‘nikm alam i ishlab chiqish va mustahkamlash darslari;
— bilim larni tckshirish va tekshirish ishlarini o ‘rganish darsi;
— o ‘z tuzilishi b o ‘yicha oddiy boMgan, y a ’ni bitta asosiy didaktik
m a q sa d g a ega boMgan dars turlari ( o ‘rta va k atta sinflarda qoMlash
u c h u n m os keladi).
B oshlang‘ich sinflarda
0
‘q u vchilar yoshlarini hisobga olib o ‘quv
ishlari turli xillaridan foydalanishga, yangi bilim larni berishni avval
ilgari o ‘rganilganni m ustahkam lash, takrorlash bilan birga olib borishga
t o ‘g ‘ri keladi. H a tt o tekshirish darslari h a m bu yerda k o ‘p in c h a ishlar
boshqa turlarini o ‘z ichiga oladi: m aterialni o g ‘zaki yetkazish, qiziqarli
h i k o y a n i o ‘q i s h .
D a r s n i n g a y n a n
m a n a s h u t u r i Ia r a l a s h
( k o m b i n a t s i v a l a s h g a n ). yoki m u r a k k a b t u z i l i s h l i d e b a t a l a d i .
K o m b i n a t s iy a l a s h g a n d a r s n in g t a x m i n i y tu zilish i: u v v a z if a la rin i
tekshirish va o ‘q u v c h ila r bilan savol-iavob. vanei m a te ria ln i o ‘rganish,
o ‘zlashtirishini dastlabki tekshirish. m a sh q m isollari d a v o m id a yangi
bilimlarini m u s ta h k a m la sh . ilgari o ‘rganilganlarni s uhbat k o ‘rinishida
takrorlash. o ‘q u v c h ila r bilimlarini tekshirish va b a h o la sh . uvga vazifa
berish.
1
0 ‘quvchilarning yangi m ateriallar bilan tanishish darsi yoki yangi
bilimlarni berish ( p l a n i s h ) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni o ‘z
ichiga olgan va u ni o ‘iganishga k o ‘p vaqtini talab qiluvchi, o ‘quvchilarga
tanish boMmagan yangi material uning m a z m u n i boMgan t a ’lim jarayoni.
Bunday darslarda uning m azm uni, aniq m aqsadi va o ‘quvchilarning
mustaqil ish bajarishga tayyorgarliklariga q arab, b a ’zi hollarda yangi
m aterialni o ‘zi bayon etadi. Boshqa h ollarda esa — o ‘qituvchi rahbarligi
ostida
0
‘quvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, u c h in ch i h o ld a —
unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. Yangi m aterial bilan tanishish
darsining tuzilishi: yangi materialni o ‘rganish u c h u n asos boMgan a w a lg i
materialni takrorlash. 0 ‘qituvchining yangi m aterialni va darslik bilan
ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tu shunishla rini tekshirish va dastlabki
m ustahkam lash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni m ustahkam lash darslarida o ‘quv ishining asosiy m a z m u n i
ilgari o ‘zlashtirilgan bilimlarni m ustahkam o ‘zlashtirish m aqsadida ularni
ikkinchi b o r tu s h u n i b olish hisoblanadi.
0 ‘quvchilar o ‘z bilimlarini yangi m a n b a l a r b o ‘yich a anglab o la d ila r
va chu q u rla sh tirad ila r yoki ularga m a ’lu m boMgan q o id a asosida yangi
m a s a l a la r y e c h a d i l a r , ilgari o lg a n b i l i m l a r i n i o g ‘z a k i va y o z m a
t a k r o r l a y d i l a r y o k i ilgari o ‘r g a n g a n l a r i n i y a n a d a c h u q u r r o q va
m ustahkam o ‘zlashtirish m aqsadida ulard a n a lo h id a m asala la r b o ‘yicha
a x b o r o t b e r a d i l a r . T u z i l i s h i b o ‘y i c h a b u n d a y d a r s l a r q u y i d a g i
bosqichlardan o ‘tish n i k o ‘z d a tutadi: uy vazifasini te kshirish, o g ‘zaki
va yozm a m a s h q la rn i bajarish, to p s h iriq n i b a ja rish n i te kshirish, uyga
vazifa berish.
K o ‘nikm a va m alakalarni ishlab chiqish va m ustahkam lash darslari
bilimlarni mustahkam lash darslari bilan bog‘liqdir. Bu jarayon bir necha
maxsus darslar ja ra y o n id a am alga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi
m avzularni o ‘rganishda d a v o m ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga
m ashqni bajarish ishlari b olalar to m o n id a n
0
‘qituvchi y orda m ida va
ular topshiriqni q a n d a y tush u n g an larin i dastlab jiddiy tekshirish bilan
b a ja r ils a , k e y i n c h a l ik esa q a y e r d a q a n d a y q o i d a q o 'l l a n i l i s h i n i
o ‘quvchilarning o ‘zlari belgilaydilar. U lar turli vaziyatlarda m alaka va
k o ‘nikm alarini q o ‘llash, shu j u m la d a n , hayotiy am aliyotida q o ‘llashni
o ‘zlashtirib olishlari kerak.
U i n u m l a s h t i r u v c h i d a r s l a r ( b i l i m l a r i n i u m u m l a s h t i r i s h va
tizimlashtirishlar) ilgari o ‘tilgan materialdan eng m uhim savollari qayta
takrorlanadigan va tizimlashtiriladigan, o ‘quvchilar bilimlarida mavjud
kamchiliklari t o ‘ldiriladigan va o ‘rganilayotgan kursning muhim g ‘oyalari
ochib beriladigan darslar hisoblanadi. Uinumlashtiruvchi darslar mavzu,
b o ‘lim va o ‘quv kurslarining yakunida o ‘tkaziladi. Kirish va yakunlash
darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash va umumlashtirishning
o ‘zi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni o ‘qib berish yoki o ‘qituvchining
o ‘quvchilar bilan su hbat lash ish i shaklida
0
‘tkazilishi mumkin.
Tekshirish (n a z o ra t) darslari o ‘qituvchiga
0
‘quvchilarning m a ’lum
sohadagi bilim, m alak a va k o ‘nikm alari shakllanganlik darajasi, o ‘quv
materialini egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi
to p s h iriq la rn in g bajarish y o 'lla rin i belgilab olishga yordam beradi.
Tekshirish darslari o ‘q u v c h id a n ushbu mavzu b o ‘yicha uning h a m m a
bilim , k o ‘n ikm a va m alakalarini q o ‘llashini talab etadi. Tekshirish
o g ‘zaki h a m d a y o zm a shaklda h a m am alga oshirilishi m um kin.
Y u q o r i d a i f o d a la n g a n h a m m a d a r s la r n i n g m ajburiy e le m e n ti
tashkiliy va yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni
q o 'y is h va ularni o ‘q u v c h ila r t o m o n id a n qabul qilish sharoitlarini
t a ’m i n l a s h , ish s h a r o i t i n i y a r a t i s h , o ‘q u v fa o liy a ti m o t iv l a r i n i
d o lz a r b la s h tir is h va m a te r ia ln i id ro k etish, an g lash , eslab qolish
yuza sid a n beriladigan k o ‘rsatm alarni shakllantirishni k o ‘zda tutadi.
Darsga y a k u n yasash b o sq ich id a m aqsadlarga erishish qayd etiladi,
и1аща erishishda b arch a yoki yakka
0
‘quvchilarning alohida ishtiroki
belgilanadi, ishlari b a h o la n a d i va istiqbollari belgilanadi.
T a ’lim n in g ta shkiliy shakii sifa tid a dars din,amik hodisadir, -U
p edagogik j a r a y o n n in g yaxlitligini t a ’m inlaydi va t a ’limiv-tarbivaviv-
rivoilantirish vazifalarini ijobiy y e c h im in i topishga im kon beradi.
Dars rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga b o ‘lgan talablarda
o ‘zin in g aniq ifodasini topadi.
Z a m o n a v iy darslar quyidagi talablarga ja v o b b e ra olishi lozim:
— fanning i!g‘o ry u tuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish,
d arsni o ‘quv-tarbiyaviy jarayon q o n u n iy a tla ri asosida tashkil etish;
— d a r s d a b a r c h a d i d a k t i k t a m o y i l va q o i d a l a r n i n g o p t i m a l
nisbatlarini t a ’minlash;
— o ‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talab larin i hisobga olish
asosida u lar to m o n id a n bilim larning puxta o 'z la shtirilishi uch u n z a r u r
sharoitlarni yaratish;
— o ‘q u vchilar anglab yetadigan fa nla raro b o g ‘liqliklarni o 'r n a tis h ;
— ilgari o ‘rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o ‘quvchilam ing
rivojlanish darajasiga tayanish;
— shaxsning h a r t o m o n l a m a rivojlantirishni m otivatsiyalash va
faollashtirish;
— o ‘quv-tarbiyaviy faoliyat b a r c h a b o sq ic h la rin in g mantiqiyligi va
emotsionalligi;
— pedagogik vositalardan sam arali foydalanish;
— za ru r bilim, k o ‘nikm a va m alaka la r, fikrlash va faoliyat ratsional
usullarini shakllantirish;
— mavjud bilimlarni doim o boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish;
— h ar bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va
taxm in qilish.
H a r bir dars quyidagi uchta asosiy m aqsadga erishishga y o ‘naltiriladi:
o ‘qitish. tarbiyalash. rivoilantirish. A na sh rlam i hisobga olib darsga um um iy
talablar didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi.
Didaktik (voki t a ’lim)iv talablarga h a r bir darsning t a ’lim vazifalarini
aniq belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtim oiy va shaxsiy
ehtiyojlarni hisobga olish bilan m a z m u n in i optim allashtirish, idrok etish
eng yangi texnologiyalarini kiritish, turli xildagi shakli, m etodlari va
ko‘rinishlaridan mos ravishda foydalanish, dars tuzilishini shakllantirishga
ijodiy yondashish, jam oaviy faoliyat usullari bilan birga o ‘quvchilar
mustaqil faoliyat lari ni turli shakllaridan birga foydalanish, operativ qayta
aloqani t a ’minlash, amaliy nazorat va boshqaruvni am alga oshirish, ilmiy
m o ‘ljal va darsni m ahorat bilan o ‘tkazishni t a ’m in la sh kabilar kiradi.
. Darsga nisbatan q o ‘yiladigan tarbivaviv ta la b la r o ‘quv m ateria l in»ng .
tarbiyaviy im koniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, a n i q erishilishi
m um k in boMgan tarbiyaviy m a q s a d la m i shakllantirish va q o ‘yish, faqat
o ‘quv ishlari maqsadlari va m azm u n id an tabiiy ravishda kelib chiqadigan
t a r b i y a v iy m a s a l a l a r n i b e l g i l a s h , o ' q u v c h i l a r n i u m u m i n s o n i y
qadriyatlarda tarbiyalash, hayotiy m u h im sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik,
m a s’uliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, ish bajarishga qobiliyatlilik,
e ’tiborlilik, halollik va boshqalar)ni shakllantirish, o'quvchilarga diqqat-
e ’tiborli m u n o s a b a td a bo'lib, pedagogik od o b talablariga a m a l qilish,
o 'q u v c h ila r bilan h a m korlik va ularning muvaffaqiyat q o zonishlarida n
m a n fa a td o r b o 'lis h d a n iborat.
Barcha darslarda doim am alg a oshirilib boriladigan rivoilantiruvchi
talablarga
0
‘quvchilarda o ‘q u v -o ‘rganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish,
ijodiy tashabbuskorlik va faollik, shakllantirish h a m d a rivojlantirish,
o 'q u v c h ila rn in g idrok etish im koniyatlari darajasini o 'rg a n is h , hisobga
olish, «rivojlanishning yaqin z o n a sin i loyihalashtirish», « o'z ib ketish»
darajasidagi o 'q u v m a sh g 'u lo tlarin i tashkil etish, rivojlanishidagi yangi
o'zgarishlarni rag'batlantirish, o 'q uvchilarning intellektual, emotsional,
ijtim o iy riv o j la n i s h la r id a g i « sa k r a s h » la rn i o l d i n d a n k o ' r a bilish,
b o s h l a n a y o t g a n o ' z g a r i s h l a r n i h i s o b g a o lis h a s o s i d a o 'q u v
m ash g 'u lo tlarin i operativ qayta qurish kabilar kiradi.
N o s tan d a rt darslar. XX asr 70-yillari o'rtalarida, milliy maktablarda
o 'q u v c h i l a r n i n g m a s h g 'u l o t l a r g a q i z i q i s h la r i n i n g p a s a y is h xavfi
aniqlandi. M u a m m o n i b a r ta ra f etish m aqsadida nostandart darslarning
tashkil etilishiga alo h id a e ’tib o r qaratildi. N o stan d a rt dars a n ’anaviy
tuzilishdagi im provizatsion o 'q u v m ashg'ulotidir.
Pedagogik ad a biyotlarni tahlil qilish nostandart darslarning o 'n lab
turlari m avjudligini k o 'rsa td i. U l a r orasida «berilish» darsi. amaliy
o'yinlar. m atbuot konferensivalari. iiodiv hisobotlar. m usobaaalar. KVN
turidagi o 'v in la r. tanlov. teatrlashtirilgan darslar. binar. kom puterli
d a r s la r . f a n t a z i v a l a r . « s u d l a r » . h a q i q a t n i izlash . « p a r a d o k s la r» .
auksionlar. dialoglar va b o s h q a la r ko'zga tashlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |