‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

0 ‘qituvchining  asosiy  vazifalari  va  uning  shaxsiga  qo‘yiladigan 
talablar.  «Kadrlar tayyorlash  milliy dasturi» g‘oyalarini amaliyotga tatbiq
1  Alisher  Navoiy.  M ahbub  ul-qulub.  Asarlar.  O 'n   besh  tom lik.  13  tom .  —  T o sh k en t, 
Badiiy adabiyot  nashriyoti,  1966.  192-193-betIar.
1  Hoshimov  K.  va  boshqalar.  Pedagogika  tarixi  //P ed ag o g ik a  oliy  o 'q u v   yurtlari  va 
dorilfununlar talabalari  uchun  qo‘11.  -  T oshkent,  O 'qituvchi,  1996,  —  301-bet.

---

etish  R e sp u b lik a   t a ’lim   t iz im i d a   olib  b o r ila y o tg a n   is lo h o tla r  
m uvaffaqiyatini  t a ’m in la s h ,  t a ’lim  m uassasalarida  faoliyat  olib 
borayotgan  o ‘qituvchi, tarbiyachi,  ishlab chiqarish  ustalarining m a’naviy 
qiyofasi  ham da  kasbiy  mahoratlariga  ham  bog‘liqdir.
Shaxsni tarbiyalash  ishi nihoyatda  murakkab faoliyat jarayoni bo‘lib, 
juda  q a dim d a n   ushbu  faoliyatga  jam iyatning  yetuk  kishilari  jalb 
etilgandir.  Mazkur  holat  yosh  avlod  tarbiyasi,  uning  tashkil  etilishi 
m azm uni  nafaqat  shaxs  kamoloti,  balki  jamiyat  taraqqiyotini  ham 
belgilashda  muhim  ahamiyatga  ega  ekanligini  anglatadi.
0 ‘zbekiston  Respublikasida  o ‘qituvchi  k adrlarn ing   m a ’naviy 
qiyofasi,  aqliy  salohiyati  h a m d a   kasbiy  m ahoratiga  nisbatan  jiddiy 
talablar q o ‘ymoqda.  C hu n o n c h i,  bu  borada  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
Prezidenti  l.A.Karimov quyidagilarni  qayd  etadi:  «Tarbiyachi  — ustoz 
bo'lish  uchun,  boshqalarning aql-idrokini  o ‘stirish,  m a ’rifat  ziyosidan 
b a h r a m a n d   q ilis h ,  h a q i q i y   v a ta n p a r v a r ,  h a q iq i y   fu q a r o   etib 
yetishtirish  uchun,  eng  avvalo,  tarbiyachining  ana  shun day  yuksak 
talablarga javob berishi,  a n a   shunday  buyuk  fazilatlarga  ega  boMishi 
kerak»1.
Yuqorida qayd  etilgan  fikrlardan bugungi  kun  o ‘qituvchisi shaxsiga 
nisbatan  q o ‘yilayotgan  talablar  mazmuni  anglaniladi.  Zamonaviy 
o ‘qituvchi  qanday  b o ‘lishi  zarur?
0 ‘qituvchi  (pedagog')  pedagogik,  psixologik  va  mutaxassislik 
y o ‘nalishlari  bo ‘yicha  maxsus  m a ’lumot,  kasbiy  tayyorgarlik,  yuksak 
axloqiy fazilatlarga ega ham da ta ’lim  muassasalarida faoliyat  ko‘rsatuvchi 
shaxs  sanaladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Ta’lim  to ‘g‘risida»gi  Qonunining 
5 - m o d d a s i   3 -b an d ig a   m uvofiq  t a ’lim  m u assasalarida  sudlangan 
s h a x s l a r n i n g   p e d a g o g ik   fao liy at  bilan  s h u g ‘u l la n is h la r ig a  y o ‘l 
q o ‘yilmaydi.
Bizning  nazarimizda,  zamonaviy  o ‘qituvchi-bakalavr  qivofasida 
quyidagi fazilatlar namoyon b o ‘la olishi kerak (so‘z yuritilayotgan sifatlar 
m ohiyatan  o ‘qituvchi-bakalavr  tomonidan  amalga  oshirilishi  zarur 
b o ‘lgan  vazifa,  burch  va  m as’uliyatlarini  ifodalaydi):
1. 
0 ‘qituvchi jamiyat  ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o ‘zgarishlar, 
olib  borilayotgan  ijtimoiy  islohotlar  mohiyatini  c h u qur  anglab  yetishi
1  K arim ov  1.Л.  Buyuk  kelajagim izning  huquqiy  kafolati.  —  Toshkent,  Sharq  nashriyot- 
m atbaa  konserni  Bosh  tahririyati,  1993,  2 7-28-bet.

---

hamda bu borada  o ‘quvchilarga t o ‘g ‘ri,  asosli  m a’lumotlarni bera olishi 
lozim.
2.  Z a m o n av iy   o ‘qituvchining  ilm -fan,  texnika  va  texnologiya 
yangiliklari  va  yutuqlaridan  xabardor boMishi  talab  etiladi.
3.  0 ‘qituvchi  o ‘z  mutaxassisligi  b o ‘yicha  chuqur,  puxta  bilimga 
ega  boMishi,  o ‘z  ustida  tinimsiz  izlanishi  lozim.
4.  0 ‘qituvchi  pedagogika  va  psixologiya  fanlari  asoslarini  puxta 
bilish,  taMim-tarbiya  jarayonida 
0
‘quvchilarning  yosh  va  psixologik 
xususiyatlarini  inobatga  olgan  holda  faoliyat  tashkil  etishi  kerak.
5.  0 ‘qituvchi taMim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl,  m etod va 
vositalardan  unumli  foydalana  olish  imkoniyatiga  ega  b o ‘lmog‘i  lozim.
6.  0 ‘qituvchi  ijodkor,  tashabbuskor  va  tashkilotchilik  qobiliyatiga 
ega  boMishi  shart.
7.  0 ‘qituvchi  yuksak  darajadagi  pedagogik  m ahorat,  c h u n o n c h i, 
kommunikativlik  layoqati,  pedagogik texnika  (nutq,  yuz,  qoM-oyoq va 
gavda  harakatlari,  mimika,  pan to m im ik a,  jest)  qoidalarini  c h u q u r  
o ‘zlashtirib  olishga  erishishlari  lozim.
8.  0 ‘qituvchi  nutq  madaniyatiga  ega  boMishi  zarur,  uning  nutqi 
quyidagi  xususiyatlarni  o ‘zida  aks  ettira  olishi  kerak:
a)  nutqning  t o ‘g ‘riligi;
b)  nutqning  aniqligi;
d)  nutqning  ifodaviyligi;
e)  nutqning  sofligi  (uning  turli  sheva  s o ‘zlaridan  holi  boMib,  faqat 
a d a b iy   tild a   ifo d a   e tilis h i);  j a r g o n   (m u a y y a n   kasb  yo k i  s o h a  
mutaxassisliklariga xos so‘zlar);  varvarizm  (muayyan  millat tilida  bayon 
etilayotgan  nutqda o ‘zga millatlarga xos s o ‘zlarni  n oo ‘rin qoMlanilishi); 
vulgarizm  (haqorat  qilish,  so‘kishda  qoMlaniladigan  so‘zlar)  h a m d a  
k o nselyarizm   ( o ‘rni  boMmagan  v a z iy a tla rd a   rasm iy  s o ‘z l a r d a n  
foydalanish)  so‘zlardan  holi boMishi,  o ‘qituvchining  nutqi sodda,  ravon 
va  tushunarii  boMishi  kerak;
0   nutqning  ravonligi;
g)  nutqning  boyligi  (hikmatli  s o ‘zlar,  ibonj  va  m aqollar,  m atallar 
hamda  ko ‘chirma  gaplardan  o ‘rinli  va  samarali  foydalana  olish).
9.  0 ‘qituvchi kiyinish  madaniyati  (sodda,  ozoda,  bejirim kiyinishi), 
taMim-tarbiya jarayonida  o ‘quvchining  diqqatini  tez jalb  etuvchi  turli 
xil bezaklar (oltin,  kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi,  fasl,  yosh, 
gavda  tuzilishi,  yuz  qiyofasi,  h atto ,  soch  rangi  va  turmagiga  muvofiq 
ravishda  kiyinishni  o ‘zlashtirishga  erishishi  lozim.

---

10. 
0 ‘qituvchi  shaxsiy  hayotda  pok,  atrofdagilarga  o ‘rnak  bo‘la 
olishi  lozim.
0 ‘qituvchi pedagogik muloqot jarayonining faol  ishtirokchisi sifatida 
o ‘zida bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur.  Chunonchi, 
u  eng  avvalo,  mulohazali,  bosiq,  vaziyatni  to ‘g ‘ri  baholay  oladigan, 
mavjud  ziddiyatlarni  bartaraf etishning  uddasidan  chiqa  olishi  zarur. 
0 ‘quvchi,  ota-onalar  ham d a  hamkasblari  bilan  muloqot  jarayonida 
fikrini  aniq  va  to ‘la  bayon  etilishiga  ahamiyat  qaratishi  maqsadga 
muvofiq.  Ular bilan  munosabat jarayonida so‘zni salbiy holatlar haqidagi 
dalillarni  keltirishdan  emas,  aksincha,  o ‘quvchi  (yoki  hamkasbi,  ota- 
onalar)ning  muvaffaqiyatlarini  e ’tirof etishi,  ularning yanada boyishiga 
ishonch  bildirishi  u  bilan  tillasha  olishiga  imkon  beradi.  Muloqot 
ja r a y o n i d a   o ‘q i tu v c h in in g   s o ‘z la rid a n   s u h b a td o s h i g a   n isbatan 
xayrixohlik, samimiylik,  d o ‘stona munosabat  sezilib turisjLi, shuningdek, 
imkon  q ad ar  ko‘tarinki  kayfiyatda  boMishi  zarur.
0 ‘qituvchi  shaxsining  mazkur talablarga  muvofiq  keluvchi  qiyofasi 
uning o ‘quvchilar,  hamkasblar hamda ota-onalar o'rtasida obro‘-e’tibor 
qozonishini  t a ’minlaydi.
Pedagogik malioratni egallash yo‘llari.  0 ‘qituvchi barkamol avlodni 
tarbiyalash  jarayonida  ishtirok  etar  ekan,  nafaqat  m a ’naviy-axloqiy 
madaniyati bilan atrofdagilarga o ‘mak boMishi, shu bilan birga, pedagogik 
mahoratini  namoyon eta olishi, yetuk pedagog sifatida malakali kadrlami 
tayyorlash  ishiga  o ‘zining  munosib  hissasini  qo‘shishi  zarur.
Pedagogik  mahorat  —  yuksak  pedagogik  tafakkur,  t a ’lim-tarbiya 
jarayoniga  ongli,  ijodiy yondashuv,  metodik bilimlarni samarali qoMlay 
olish  qobiliyati  boMib,  u  doimiy  ravishda  pedagogik  bilimlarni  oshirib 
b o r is h ,  y a n g ilik la rd a n   x a b a rd o r   boMish,  ilg‘o r   tex nologiyalarni 
o ‘z la s h t ir is h   asosida  t a r k i b   to p a d i .  Y osh,  s h u n in g d e k ,  t a ’lim 
m u a s s a s a s i d a   b ir  n e c h a   yillik  m eh n a t  sta jig a   ega  boMgan 
o ‘qituvchilarning  pedagogik  mahoratga  ega  boMishlari  o ‘zini  kasbiy 
jih a td a n   takomillashtirish  yoMida  bir  qator  shartlarga  amal  qilishi 
hisobiga  t a ’minlanadi.  Ular  quyidagilardan  iborat:
1. 
Mustaqil  o ‘q ib -o ‘rganish  (pedagogika  fanida  ro‘y  berayotgan 
yangiliklar  haqida  m a ’lumotlarni  beruvchi  yangi  adabiyotlar,  Internet 
materiallari,  vaqtli  matbuot sahifalarida chop etilayotgan  m a ’lumotlar, 
shuningdek,  ilg‘or  texnologiyalar  bilan  tanishib  borish,  ularda  ilgari 
surilayotgan  g ‘oyalarni  umumlashtirish,  xulosalash  asosida  mustaqil 
loyihalarni  tayyorlash).

---

2.  Ham kasb  tajribali  o ‘qituvchilar  faoliyatini  o'rganish  ( ta ’lim 
muassasasidan chetga chiqmagan  holda tashkil  etilib, vaqt, shuningdek, 
iqtisodiy  nuqtayi  nazardan  samarali  sanaladi.  Tajribali  o ‘qituvchilar 
faoliyatini o ‘rganish  ular tom onidan tashkil  etilayotgan  mashg‘ulotlarni 
kuzatish,  tahlil  qilish  asosida  amalga  oshiriladi.  Bu  borada  olingan 
taassurotlarni  umumlashtirish  asosida  xulosa  chiqarish  m aqsadga 
muvofiqdir).
3.  Pedagog xodimlarni qayta  tayyorlash va  malakasini  oshirish  kurs 
(institut)larida  kasbiy  malakalarini  oshirish.
4.  Doimiy  ravishda  ilmiy  anjumanlar  (nazariy va  amaliy  konferensiya 
hamda seminarlar, pedagogik o ‘qish hamda treninglar)da faol ishtirok etish.
5.  Respublika  hamda  rivojlangan  xorijiy mamlakatlarning yetakchi 
t a ’lim  muassasalarida  ularning  ish  tajribalarini  o ‘rganish  (stajirovka).
Ayni  vaqtda,  respublikada,  «Ustoz»  jam g ‘armasining  homiyligida 
ta ’lim  muassasalarining o ‘qituvchilar rivojlangan xorijiy m am lakatlarda 
bo‘lib,  ularning  t a ’lim  tizimi  va  ish  tajribalarini  o ‘rganmoqdalar.
Pedagogik  mahoratni  egallashda,  guruhli  va  om maviy  tadbirlarda 
ishtirok etish  ijobiy natijalar beradi.  Binobarin,  bunday m uhitda  o 'z a ro  
fikr  a lm a s h is h ,  shaxsiy  m u l o h a z a l a r n i   b o s h q a l a r   t o m o n i d a n  
b ild irila y o tg a n   q a r a s h l a r   b ila n   t a q q o s l a b ,  u l a r n i n g   t o ‘g ‘riligi, 
haqqoniyligiga  ishonch  hosil qilish,  mavjud bilimlarni yanada boyitish, 
xato yoki  kamchiliklarni aniqiash  h am da ularni bartaraf etish  yo'llarini 
topish  imkoniyati  mavjud.
Pedagogik  mahoratga  ega  b o ‘lish  t a ’lim-tarbiya  samaradorligini 
t a ’m inlash  garovi  bo'libgina  q o lm ay ,  ayni  vaqtda  o ‘q itu v c h in in g  
jamoadagi  o b ro ‘- e ’tiborini  ham   oshiradi,  o'quvchilarda  unga  nisbatan 
hurmat  yuzaga  keladi.
Kasbiy m ahoratni  oshirish  yo'lida  amaliy harakatlarni  tashkil  etish 
pedagogik  faoliyatda  yo'l  qo'yilgan  yoki  qo'yilayotgan  x a tolardan  holi 
bo'lish,  o'quvchilar,  hamkasblar ha m d a  o ta-o nalar bilan  m un o sa b a td a  
muvaffaqiyatlarga  erishish  imkoniyatini  yaratadi.
O 'z   davrlarida  Abu  Nasr  Forobiy,  Abu  Rayhon  Beruniy,  Abu  Ali 
ibn  Sino, Alisher Navoiy,  Yan Am os  Komenskiy,  Lev Tolstoy,  H am za 
H akim zoda  Niyoziy,  Abdulla  Avloniy  va  boshqalar  o 'z   asarlarida 
o 'qituvchilik  kasbi,  uning  m ash a q q a tla ri,  sh u n in g d e k ,  o 'q i tu v c h i  
shaxsida aks etishi zarur bo'lgan  sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish 
orqali  o'zlari  ham   pedagogik  m adaniyatga  ega  ekanliklarini  n a m o y o n  
etganlar.  Binobarin,  pedagogik  jarayonning  mohiyatini  anglam agan,

---

bolaga  nisbatan  chuqur  hurm atda  b o ‘lmagan  shaxs,  t a ’lim-tarbiya 
samaradorligi  va  inson  kamolotini  t a ’minlovchi  fikrga  ega  b o ‘lmaydi. 
Ularning  pedagogik madaniyatlari  negizini  bolani  tushuna olish.  unga 
nisbatan  insonparvar  munosabatda  b o ‘lish,  vazivatni  t o ‘g‘ri  baholash. 
yuzaga  kelish  ehtimoli  bo‘lgan  ziddivatlarni  o ‘z vaqtida bartaraf etish. 
pedagogik  faolivatning  haaligi.  iamivat  taraqqivoti  ham da  pedagogik 
iaravonda  o ‘quvchilar oneiga singdirilavotgan  ezgu g‘ovalarning havot 
maviudligini  t a ’minlashda  qudratli  omil  (vosita)  ekanligjga  ishonch 
kabilar tashkil  etadi.
M u s ta q i ll ik   yillarid a  0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s id a   m alakali 
(mahoratli)  o ‘qituvchilarni  q o ‘llab-quvvatlash,  ularning  tajribalarini 
o m m a la s h t ir is h g a   a lo h id a   e ’t ib o r   q a r a t il m o q d a . 
M a h o ra tli 
o ‘qituvchilarni  aniqlash  m aqsadida  turli  ko ‘rik,  tan lo v la r  tashkil 
etilmoqda.  Xususan,  «Yil o ‘aituvchisi»  Respublika k o ‘rik-tanlovi ta ’lim 
m uassasalarida  faoliyat  olib  borayotgan  o'qituvchilarga  pedagogik 
m a h o r a tl a r i n i   individual  ravishda  namoyish  etish  im koniyatini 
b e r a y o t g a n   b o ‘lsa,  «Yil  m a k ta b i»   R espu b lik a  k o ‘r ik - ta n lo v i 
o ‘qituvchilarga jam oa asosida t a ’lim  muassasasida qo'lga  kiritilayotgan 
yutuqlarni  ommaga  ko‘rsata  olishlari  uchun  sharoit  yaratmoqda.
Shuningdek,  respublika  miqyosida,  pedagogik  faoliyatda  ulkan 
yutuqlarni  q o ‘lga  kirita  olgan  o ‘qituvchilar  ta ’lim  sohasida  nufuzli 
sanaluvchi davlat  mukofoti — 0 ‘zbekiston  Respublikasi Xalq o ‘qituvchisi 
k o ‘krak  nishoniga  sazovor b o ‘lmoqdalar.
Xulosa  o'rnid a  shuni  qayd  etish  joizki,  «Kadrlar  tayyorlash  milliy 
d a s tu r i»   0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s id a ,  t a ’lim  t i z i m i d a   am alga 
oshirilayotgan  islohotlar mazmunini o ‘zida aks ettirgan  m uhim   yuridik 
hujjat  b o ‘lib,  istiqbol  uchun  yo‘llanmadir.
«Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi»da,  alohida  t a ’kidlangan  milliy 
m odel  0 ‘zbekiston  Respublikasining  milliy-hududiy  xususiyatlarini 
inobatga olish  hamda  ilg‘or fan, texnika va texnologiya yutuqlari asosida 
tayyorlangan  kadr  (mutaxassid)  —  komil  inson  va  yetuk  mutaxassis 
qiyofasini  o ‘zida  t o ‘laqonli  aks  ettiruvchi  namunadir.
«Kadrlar tayyorlash  milliy dasturi» g‘oyalarining amaliyotga tatbiq 
etilishi  0 ‘zbekiston  Respublikasining  ijtimoiy  hayoti  uchun  muhim 
sanalgan  bir  qator  holatlarning  qaror topishiga  olib  keladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasining «Ta’lim to ‘g‘risida»gi  Qonuni  hamda 
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g‘oyalarini amalga oshirish jarayonida 
o ‘qituvchi  kadrlar muhim rol o ‘ynaydilar.  Komil inson va yetuk malakali

---

m u ta x a s s is 1  maxsus  tashkil  etilgan  pedagogik  faoliyat  ja ra y o n id a  
tarbiyalanar ekan,  ushbu jarayonda  o ‘qituvchilarning o ‘rni  beqiyosdir. 
Shu  bois  ularning  shaxsida  bir  qator  ijobiy  m a ’naviy-axloqiy  sifatlar 
nam oyon  bo‘la  olishi  maqsadga  muvofiqdir.