‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Tarbiya maqsadi va vazifalari.  Tarbiva muayyan, aniq maqsad hamda 
ijtimoiy-tarixiy  tajriba  asosida  yosh  avlodni  har tom onlam a  o ‘stirish, 
uning  ongi,  xulq-atvori  va  dunyoqarashini tarkib  toptirish jarayonidir. 
Turli  z a m o n   va  m akonda  ijtimoiy tarbiya  mohiyatan  turlicha  ifodalab 
kelingan  boMib,  uning  m azm uni  ijtimoiy  maqsadlardan  kelib  chiqib 
asoslangan.

---

Tarbiva  maqsadi  ijtimoiy b uyurtm a  asosida  belgilanadi.  Eng  oddiy 
harakat dan tortib to keng ko‘lamli davlat  dasturi asosida tashkil etiluvchi 
tarbiya  d o im o   muayyan  maqsadga  y o ‘naltirilgan  boMadi.
Maqsadsiz,  m a ’lum  g‘oyani  ifoda  etmaydigan  tarbiya  boMmaydi. 
Tarbiya  maqsadi  asosida  uning  m az m u n i  asoslanib,  m aqsadni  amalga 
oshirishga  xizm at  qiluvchi  m eto d   va  usullar  a n iq la n a d i.  Tarbiya 
maqsadining  muammosi  pedagogikaning  dolzarb  m asalalaridan  biri 
sanaladi.
Tarbiya  maqsadi  umumiy  va  individual  xarakterga  ega  boMishi 
mumkin.  llg‘or pedagogika  um umiy va  individual  m aqsadlar birligi  va 
uyg‘unligini  nam oyon  etadi.
M aqsad  tarbiyaning  umumiy  ijtimoiy  maqsadni  ijobiy  hal  etishga 
y o‘naltiriladi  ham da  aniq  vazifalar  tizimi  sifatida  nam o y o n   boMadi. 
Demak,  tarbiva  maqsadi  tarbiya  jarayonini  tashkil  etish  asosida  hal 
etiladigan  vazifalar tizimidir.  Tarbiya  maqsadlari  mohiyati va  koMamiga 
ko‘ra  um um iy va  aniq  vazifalar sifatida  guruhlanadi.
Tarbiya maqsadi qanday shakllanadi?  Uning shakllanishida  ko‘plab 
obyektiv sabablar yetakchi rol  o ‘ynaydi.  Organizmning fiziologik yetilish 
qonuniyatlari,  insonning ruhiy rivojlanishi,  falsafiy va pedagogik fikrlar 
yutugM,  ijtimoiy madaniyat  darajasi maqsadga umumiy yo‘nalish beradi. 
Biroq asosiy omil  doimo davlat  mafkurasi  va siyosati boMib qolaveradi.
Hozirgi p'aytda 0 ‘zbekiston  Respublikasi  rahbariyati yoshlar orasidan 
eng iqtidorli, salohiyatlilarini tanlab, saralab olib,  ularni  ilmiy,  madaniy- 
m a ’naviy  jih a td a n   kamolotga  erishishlari,  zam on aviy  fa n -te x n ik a  
asoslarini  puxta  o ‘zlashtirib  olishlari  u c h u n   g ‘a m x o ‘rlik  qilm oqda. 
0 ‘z bekisto n   Respublikasining  istiqboli  n a z a rd a   tu tilib ,  k o ‘pgina 
y o sh la rn in g   T urkiya,  Xitoy,  Y a p o n iy a ,  A Q S H ,  G e r m a n i y a   kabi 
rivojlangan xorijiy mamlakatlarga tahsil  olish uchun yuborilayotganliklari 
fikrimizning  yorqin  dalilidir.
Bugungi  kunda 0 ‘zbekiston  Respublikasining «Ta’lim t o ‘g ‘risida»gi 
Q on unin i  hayotga joriy etish,  t a ’lim -tarbiya,  sogMiqni  saqlash  ham d a 
um umiy tibbiyot  muammolarini zam o n  talablari  darajasida olib borish, 
m aktablarni  milliylashtirish,  o ‘rta  maxsus  h a m d a   oliy o ‘quv  yurtlariga 
kirish  imtihonlarini test  usulida o ‘tkazish borasida amalga oshirilayotgan 
ijobiy  ishlar  o ‘z  samarasini  berm oqda.
Jamiyat  m a ’naviyati  va  shaxs  k a m o lo tid a  m uhim   o ‘rin  tutuvchi 
m a ’naviy  va  axloqiy  poklik,  iymon,  insof,  diyonat,  o r -n o m u s ,  m eh r- 
o q ib a t,  keksalarga  hurm at  singari  in s o n iy   faz ila tla r  o ‘z - o ‘z id a n

---

shakllanmaydi.  Barchasining asosida  yosh avlodga  oila,  umumiy o ‘rta, 
o ‘rta  m ax su s,  k a s b - h u n a r   h a m d a   oliy  t a ’lim  tiz im id a   am a lga  
oshirilayotgan t a ’lim-tarbiya  mazmuni, g ‘oyaviy yo ‘nalishi va samarasi 
yotadi.
0 ‘sib  kelayotgan  yosh  avlodning zamon  talablariga  mos,  barkamol 
inson  b o ‘lib shakllanishlari  uchun  ijtimoiy tarbiyaning  muhim  tarkibiy 
qismlari  — aqliy,  m a’naviy-axloqiy, jismoniy,  mehnat, estetik,  huquqiy, 
ekologik,  iqtisodiy  h am da  jinsiy  tarbiyani  tashkil  etishga  nisbatan 
yangicha  nuqtayi  nazardan  yondashish,  ularning  samarali  yoMlarini 
ishlab  chiqish  alohida  dolzarblik  kasb  etadi.  Bu  esa  tarbiyadagi  eng 
m uhim   vazifalardir.
T a rb iy a   mazmuni.  Aqliv  tarbiva  —  shaxsga  tabiat  va  jam iyat 
taraqqiyoti  t o ‘g‘risidagi  bilim  asoslarini  berish,  uning  aqliy  (bilish) 
qobiliyati,  tafakkurini shakllantirishga yo'naltirilgan  pedagogik  faoliyat 
jarayoni  b o ‘lib,  shaxs  to m o n id a n   tabiat,  jamiyat,  shuningdek,  inson 
tafakkuri  haqidagi  bilimlarni  o ‘zlashtirish,  unda  ilmiy  dunyoqarashni 
shakllantiradi.  Aqliy  tarbiya  yuksak  m a’naviy  va  axloqiy  sifatlarga  ega 
shaxsni  tarbiyalashda  yetakchi  o ‘rin  tutadi.
Bilimlar tizimini ongli  ravishda o ‘zlashtirish mantiqiy fikrlash, xotira, 
diqqat,  idrok  etish,  aqliy qobiliyat,  moyillik va iqtidorni  rivojlantirishga 
ko‘maklashadi.
Aqliy  tarbiyaning  vazifalari  quyidagilar sanaladi:
—  s h a x s  t o m o n i d a n   ilm iy  b ilim la rn in g   m u a y y a n   h a jm in i 
o ‘zlashtirilishiga  erishish;
—  bilishga  boMgan  qiziqishlarni  yuzaga  keltirish;
—  aqliy  qobiliyat  va  iqtidorni  rivojlantirish;
—  bilishga  boMgan  faollikni  kuchaytirish;
—  mavjud  bilimlarni  m untazam   ravishda  boyitib  borish,  umumiy 
o ‘rta t a ’lim va  maxsus  kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga boMgan 
ehtiyojni  rivojlantirish.
—  ilmiy  dunyoqarashni  shakllantirish.
M u h a m m a d   alayhissalom  o ‘z  hadislarida:  «Ilmga  ilm  olm oq  yoMi 
bilan  erishilgaydir.  lim y hunarni  Xitoyga borib boMsa ham o'rganinglar. 
...  Ilm  egallang.  Ilm  sahroda  d o ‘st,  hayot  yoMlarida  tayanch,  yolgMz 
d a m l a r d a   yoMdosh,  baxtsiz  daqiqalarda  rahbar,  qayg‘uli  onlarda 
m a d a d k o r ,   o d a m l a r   o r a s id a   z e b u -z iy n a t,  d u s h m a n la rg a   qarshi 
kurashishda  quroldir»  deydi.

---

Shuningdek,  Hadisi  Sharifda  «Ilm olm oqqa  intilish  har bir muslim 
va  muslima  uchun  farzdir»  deydilar.
Alisher Navoiy o ‘zining  «Farhod  va  Shirin» dostonida  Farhodning 
aqlu-idrokli,  bilimdon,  hunarm and,  kamtar,  insonparvar,  irodali  va 
e ’tiqodli  b o ‘lganligini  tasvirlaydi.
Jism o n iy   tarbiva  o ‘quvchilarda  jism o n iy   va  irodaviy  sifatlarni 
shakllantirish,  ularni  aqliy  va jism oniy jihatdan  m ehnat  ham da  Vatan 
mudofaasiga  tayyorlashga  yo‘naltirilgan  pedagogik  jara y o n   boMib, 
ijtimoiy  tarbiyaning  ajralmas  tarkibiy  qismi  sifatida  n am oy on   boMadi. 
Yuqori  darajada  rivojlangan  ishlab  chiqarishga  asoslangan  mavjud 
ijtimoiy sharoit jismonan  baquvvat,  ishlab chiqarish jarayonida  yuqori 
u n u m   bilan  ishlashga  qodir,  q iy in c h ilik la rd an   c h o ‘c h im a y d ig a n , 
shuningdek,  Vatan  himoyasiga  d o im o   tayyor  boMgan  yosh  avlodni 
tarbiyalash  zarurligini  ko‘rsatmoqda.
Jism oniy tarbiyaning  vazifalari  quyidagilardan  iborat:
— o ‘quvchilarning sogMigMni  mustahkamlash,  ularni t o ‘g ‘ri jismoniy 
rivojlantirish;
—  o ‘quvchilarning  aqliy  va jism oniy  ish  qobiliyatlarini  oshirish;
— 
u l a r n i n g  
tabiiy 
h a r a k a t c h a n l i g i n i  
r iv o j la n t ir is h  
va 
m ukammallasht irish;
—  o ‘quvchilarni  harakatning  yangi  turlariga  o ‘rgatish;
—  u larning  irodaviy  sifatlari  ( k u c h ,  c h a q q o n lik ,  uquvlilik  va 
boshqalar)ni  rivojlantirish;
—  o ‘quvchilarning gigiyenik  koMiikmalarini  rivojlantirish;
— ularda m a ’naviy-axloqiy sifatlar (dadillik, q at’iyatlilik,  intizomlilik, 
m as’uliyatlilik, jam oa  bilan  boMish)ni  tarbiyalash;
— o ‘quvchilarda jismoniy tarbiya va sport  bilan doimiy va  m untazam  
shug‘ullanishga  boMgan  ehtiyojni  shakllantirish;
—  o ‘quvchilarning sogMom  va  baquvvat  boMishlariga  erishish.
Jism oniy  tarbiyani  bolalarning  m ak tab g ach a  yoshidan  boshlab
m u ntazam   tashkil  etish  maqsadga  muvofiqdir.  Jism oniy tarbiya  t a ’lim 
muassasalarida  o ‘qitilishi  voMga  a o ‘vilgan  fanlardan  biri  sanaladi. 
Sinfdan  va  maktabdan  tashqari  sharoitlarda  tashkil  etiluvchi jism oniy 
mashg‘ulotlar jismoniy tarbiya darslarining samaradorligini t a ’minlovchi 
q o ‘shim cha  tadbir  hisoblanadi.  Jism oniy  tarbiya  tarbiyaning  boshqa 
tarkibiy  qism lari  bilan  m u sta h k a m   bogMangan  h a m d a   u la r  bilan 
birgalikda  har tom onlam a rivojlangan shaxsni shakllantirish vazifalarini 
hal  etadi.

---