‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

SHAXSNING  RIVOJLANISHI,  TARBIYASI  VA 
IJTIM OIYLASHUVI
Shaxs  rivojlanishi  haqida  tushuncha.  Individ,  shaxs,  individuallik.
Shaxs tushunchasi  insonga taalluqli bo‘lib,  psixologik jihatdan  taraqqiy 
etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib 
turnvchi,  muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega boMgan jamiyatning 
a ’zosini  ifodalashga  xizmat  qiladi.  Odam  shaxs  boMishi  uchun  psixik 
j ih a td a n   rivojlanishi,  o ‘zini  yaxlit  inson  sifatida  his  etishi,  o ‘z 
xususiyatlari  va  sifatlari  bilan  boshqalardan  farq  qilmogM  kerak.
«Individ»  nima?  Bola  maMum  yoshga  qadar  «individ»  sanaladi. 
Individ  (lotincha  «individium»  so‘zidan  olingan  boMib,  «boMininas», 
«alohida  shaxs»,  «yagona»  m a ’nolarini  anglatadi)  xatti-harakatlarini 
shartli  refleks yordamidagina tashkil  eta oluvchi  biologik  mavjudotdir.
Individuallik  esa  shaxsning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  boMib,  uning 
n am o yon   boMishi  tarbiya  jarayonini  amalga  oshirishda  bola  shaxsini 
puxta o'rganish,  uning yashash sharoitlaridan  yetarli darajada xabardor 
boMish  va  ularning  hisobga  olinishini  taqozo  etadi.
Individual  yondashuv  o ‘quvchilarning  aqliy  qobiliyatlari,  bilishga 
boMgan qiziqish hamda  iste’dodini  namoyon  etishda  muhim ahamiyatga 
ega.
Bola  harakatlari ongli,  ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi  ishtiroki 
natijasida  shakllana  boradi.
K a d rla r  tayyorlash  milliy  m odelida  shaxs  kadrlar  tayyorlash 
tizimining  bosh  subyekti  va  obyekti,  taMim  sohasidagi  xizmatlarining 
iste’molchisi  va  ularni  amalga  oshiruvchi  sifatida  t a ’riflanadi.
Kadrlar  tayyorlash  sohasidagi  davlat  siyosati  insonni  intellektual 
va  m a ’naviy-axlohiy  jih a td a n   tarbiyalash,  uning  har  to m o n la m a  
rivojlangan  shaxs sifatida  namoyon boMishiga erishishni  nazarda tutadi. 
M a zk u r  ijtimoiy  talabning  amalga  oshirilishi  har  bir  fuqaroning  bilim 
olish,  ijodiy qobiliyatini  namoyon  etish,  intellektual jihatdan  rivojlanishi 
h a m d a   muayyan  kasb  yo ‘nalishi  b o ‘yicha  m ehnat  qilish  huquqini 
kafolatlaydi.
O d a m n in g   ijtimoiy  mavjudot  sifatida  shaxsga  avlanishi  uchun 
ijtimoiy  muhit  sharoitlari  va  tarbiva  kerak boMadi.  Ana shular ta ’sirida 
o d a m   inson  sifatida  rivojlanib  boradi  va  shaxsga  aylanadi.
Rivojlanishning  o ‘zi  nima?
Rivojlanish  shaxsning  fiziologik  va  intellektual  o ‘sishida  namoyon

---

boMadigan  m iq d o r  va  sifat  o 'zg arish lar  m ohiyatini  ifoda  etuvchi 
murakkab  jarayondir.  Rivojlanish  mohiyatan  oddiydan  murakkabga, 
quyidan  yuqoriga,  eski sifatlardan  yangi  holatlarga  o'tish,  yangilanish, 
y a n g in in g   p a y d o   boMishi,  e s k in in g   y o 'q o l i b   b o r is h i ,  m i q d o r  
o ‘zgarishining  sifat  o ‘zgarishiga  o ‘tishini  ifodalaydi.  Rivojlanishning 
manbayi  qarama-qarshiliklarning  o ‘rtasidagi  kurashdan  iboratdir.
Bola shaxsining  rivojlanishi  inson  iitimoiv  maviudotdir degan falsafiy 
ta ’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik. biologik mavjudot  hamdir. 
Demak,  lining  rivojlanishida tabiat  rivojlanishining qonuniyatlari  ham  
muhim ahamiyatga ega.  Shuningdek,  shaxs bir butun  mavjudot  sifatida 
baholanar ekan,  uning  rivojlanishiga  biologik  va  iitimoiv  qonun iyatlar 
birgalikda  t a ’sir etadi,  ularni  bir-biridan  ajratib  boMmaydi.
Chunki  shaxsning  faoliyati,  hayot  tarziga  yoshi,  bilimi,  turm u sh  
tajribasi  bilan  birga  boshqa  fojiali  holatlar,  kasalliklar ham   t a ’sir etadi.
Inson  butun  umri  davomida  o ‘zgarib  boradi.  U  ham   ijtimoiy,  ham  
psixik  jihatdan  kamolga  yetadi,  bun d a  bolaga  berilayotgan  tarbiya 
maqsadga  muvofiq  boMsa,  u  jam iyat  a ’zosi  sifatida  kam ol  topib, 
murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o ‘ziga  munosib o ‘rin egallavdi. 
Chunki  rivojlanish  tarbiya  ta ’siri  ostida  boradi.
Shaxsning  fazilatlarini  t o ‘g ‘ri  ko‘rish  va  bexato  baholash  u c h un  
uni  turli  m unosabatlar jarayonida  kuzatish  lozim.
Demak, shaxsni  rivojlantirish vazifasini to ‘g ‘ri  hal etish  uchun  uning 
xulqiga  ta ’sir etuvchi  omillar hamda  shaxs  xususiyatlarini  yaxshi  bilish 
zarur.
Tarbiya  bolaga  samarali  t a ’sir  etishi  uchun  o'sish  va  rivojlanish 
qonuniyatlarini  bilish  va  hisobga  olish  maqsadga  muvofiq.  S hu nd ay 
qilib,  rivojlanish  va  tarbiva  o ‘rtasida  ikki  to m o n lam a   aloqa  mavjud.