Сутэмизувчиларнинг адомияти
Сутэмизувчиларнинг табиатда ва инсон \аётидаги роли ни^оятда
катта булиб, улар асосан куйидагича фарцланади: 1) цишлоц ва урмон
хужаликларига зарар келтирувчилар; 2) юкумли касалликларни тарца-
тувчилар; 3) овланадиган сутэмизувчилар; 4) хонакилаштирилган ва
хонакилаштирилаётган сутэмизувчилар.
Даррандаларнинг фойдали ва зарарли эканлигини аницлаш анча
цийин. Чунки бир турнинг узи \ар хил табиий-ицтисодий ^олатда \а р
хил амалий а^амиятга эга булади. Мамлакатимизда каламуш ва сич-
цонлар зарарли даррандалар булиб х,исобланади. Каламушлар уй ва
омборларда истеъмол цилинадиган озуца ма^сулотларини еб куйиш-
дан ташцари, паррандачилик ва чучцачилик фермаларида хужалик-
ларга катта зарар келтиради. Жанубий минтацаларда каламуш ва уй
сичцонлари ёз пайтлари цишлоц хужалик экинларига катта зиён ет-
казади. Оддий дала сичцонлари, урмон сичцони, юмронцозицлар, ай-
ницеа, дон хужаликларига зарар етказади. Урта Осиёда цизил думли
кумсичцон бурдой, техника усимликлари ва пахтага анча зарар кел
тиради. Бундай кемирувчиларга царши курашда агротехник, биоло
гик, механик ва кимёвий кураш усулларидан фойдаланилади.
Даррандаларда учрайдиган купгина юкумли касалликлар одам учун
хавфлидир. Бундай касалликларга улат (чума), туляремия, кана эн-
цефалити, мавсумий лейшмания ва \оказолар киради. Сугурлар, юм-
ронцозицлар, кумсичцонлар ва каламушлар энг хавфли булган улат
касаллигини тарцатувчилар \исобланади. Бу касалликни кузгатувчи
бактерияни шу ^айвонлар одамга бевосита контакт вацтида утказади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
253
Туляремия тери билан утади. Микроб ташувчиси, асосан сичкрнлардир.
Нерв системасини ишдан чи^арадиган энг
ofhp
ва хавфли касаллик —
энцефалитнинг кузгатувчиси вируслар \исобланади. Вирус ташувчиси
эса кемирувчилар ва ^ашаротхурлардир. Вирус одамга каналар ва чи-
винлар орк,али утади.
Академик Е.Н.Павловскийнинг текширишлари шуни курсатди-
ки, табиатда юкумли зооноз касалликларнинг таркалишида керакли
шароит булган ерларда табиий учок/iap булади. Табиий учок*лар бу
шундай жойки, бу ерда касалликни кузгатувчилар учун оптимал ша
роит мавжуд булади.
МДХ, эддудида 350 тур сугэмизувчилардан 150 тури овланади ва бу
жщатдан МЛХ дунёда биринчи уринда туради. Энг куп овланадиган дар-
рандаларга кемирувчилар (35 тур), йирткичлар (41 тур), жуфтгуёк^илар
(20 тур), куракоёк^гилар (13 тур), \ашаротхурлар (5 тур), товушкрнлар (5-8
тур) киради. Энг к,имматба^о муйна олиш учун тйин (олмахон), тулки, ок,
тулки, cyiyp, ондатра, уссурий енотсимон ити, сувчайщэ енотлар овлана
ди ва бу \айвонлар муйначилик саноатининг асосини ташкил кдлади.
МДХ мамлакатларида муйначиликдан ташк,ари туёк,ли дарранда-
ларни тутиш яхши ривожланган. ХаР йили гушти ва териси учун \амда
\а р хил доривор ма^сулотлар олиш учун 500-600 минг атрофида ту-
ёкуш даррандалар тутилади. Масалан, лос, тунгиз, косуля, марал, ши
мол бугуси ва сайгокдар.
Хонакилаштирилган ва хонакилаштирилаётган сутэмизувчилар ин-
сон ^аётида катта а\амиятга эга. Махсус даррандачилик фермаларида
собол, норка, ок,тулки (песец), тулки, нутрия ва шиншиллалар муйна
учун купайтирилади. Чул кррамол зоти ало\ида диктат га сазовордир,
Кострома, ярославл, холмогор, олатов сутли зотлари ва бошк;а бир
к,анча кррамоллар ози^-ов^ат манбаи сифатида инсон томонидан фой-
даланилмокда. Хонаки куйлар ёввойи куй (муфлон)дан келиб чиццан.
Хонакилаштириш натижасида куйларнинг 150 га яцин зотлари яра-
тилган. Бу зотлар ичида романов куйи, меринос куйларидан аскания
куйи, козок, майинжунли куйлари, *исор куйи, цоракул куйлари дик,-
к;атга сазовордир. Биздаги уй чуч^аси \амм а зотларининг аждоди ёв
войи чучца — тунгиз х,исобланади.
Олимларнинг х,исоблашларича, охирги 300 йил ичида 120 тур сут-
эмизувчи Ер юзидан к^ирилиб кетган. Х,айвонларнинг келажакда йуко-
либ кетиш хавфининг олдини олиш учун 1966 йилда жамоатчилик
ташаббуси билан «Халкаро Кизил китоб» нашр кдлинди. 1978 йилда
«СССР Кизил китоби» (1984 йилда кбайта нашр кдлинди) ва 1983 йил
да эса «Узбекистан К,изил китоби» ёзилди. Узбекисгонда таркдлган сут-
эмизувчилардан 22 тури «^изил китоб»га киритилган. Булар ичида менз-
бир сугури, тяньшан кунгир айиш , олакузан, урта осиё кундузи, тур-
кистон силовсини, коракулок,, манул, кор крплони, бухоро бугуси,
www.ziyouz.com kutubxonasi
254
жайрон, ёввойи куйлар дик^атга сазовордир. Хаёти хавф остида долган
ёки сони камайиб бораётган \айвонларни \имоя кдпишнинг энг самара-
ли чораларидан бири курик^оналар ташкил этиш \исобланади. Хозирги
вацтда МДХ худудида 130 курик^она бор, бу куриьусоналарнинг уму-
мий майдони 8 млн гектарга етади. Шу жумладан, Узбекистан худудида
10 та курик^она бор. Буларга Чоткрл, Зомин, Зарафшон, Орол-Пайгам-
бар, К^зилкум, Нурота, Бухоро жайрон питомниги, Хисор, Бодай-
тук,ай ва Кухитанг курикдоналари киради.
Do'stlaringiz bilan baham: |