муддатли эгалик
килиш хамда улардан фойдаланиш учун берилиши
мумкин” 1.
Ердан фойдаланиш
ХУКУКИ
— бу урнатилган урф-одатлар ёки кону-
ний тартибда ундан фойдаланишни билдиради.
Ердан фойдаланувчи ер
эгаси булиши шарт эмас. Реал хужалик хаётида ердан фойдаланишни
купинча хар хил жисмоний ва
ХУКУКИЙ
шахслар, хусусан хозир биз
да дехкон, фремер ва ширкат хужаликлари амалга оширади.
2-§. Рента муносабатлари
Аграр муносабатларнинг асосипи
рента муносабатлари
ташкил
килади. Рента назарияси \озиргача тулик ёритиб берилмаган наза-
риялардан хисобланади. Иктисодчилар Уртасида унинг мо\иятини
тушунтириш буйича турлича ёндашув на карашлар мавжуд. Ш у са-
бабга кура рента ни микдорий аникдаш ва унинг мо\иятини тушун
тириш буйича хилма-хил ва купинча бир-бирига карама-карши
булган назарияларга дуч келамиз.
Лекин бизбуерда турли назариялартугри, нотуфилигиги ,\акида
тухталиб мунозара килмаймиз унинг урнига рентанинг мазмуни ва
унинг \осил булиш сабаблари \акида тухталамиз.
Ер рентаси ер эгалигини иктисодий жихатдан амалга ошириш
(реализация ци.ншОииш шаклидир.
Ер рентасининг бир канча тари-
1
Узбекистан Республикасининг Ер кодекс. Т.: «Узбекистан»,
1999
й. 20-
модда.
231
хий куринишлари мавжуд. Масалан, уч шаклдаги: баршчина (ишлаб
бериш), оброк (натурал солик,) ва пул солиги шаклларидаги фео
дал ренталари шулар жумласидандир. Хозирги пайтда турли мамла
катларда мавжуд рента вужудга келиш сабаблари ва шарт-шароитла-
рига к,араб куйидаги турларга ажратилади:
Абсолют ер рентаси, дифференциал (табак,алашган) рента — 1,
ва — 2, монопол рента, мутлок, рента, кдзилма бойликлар, кури-
лишлар жойлашган ерлардан олинадиган рента.
Еручасткаларинингунумдорлиги ва жойлашган жойидаги фарк,-
лар натижасида вужудга келадиган кушимча даромад (к,иймат)нинг
бир к,исми рента шаклини олади \амда у дифференциал рента деб
аталади.
К,ишлок,хужалигида энг му\им ишлаб чик,ариш воситаси — ер-
нинг микдори ва сифатини табиатнинг узи чеклаб куйган, уни
инсон купайтиришга кддир эмас. Шунинг учун к,ишлок, хужалик
ишлаб чик,аришини фак,ат яхши унумдор ер участкаларида туплаш
мумкин эмас. Агар ишлаб чик,арилган ма\сулот туловга к,одир талаб
билан таъминланган булса, ернинг ма\сулдорлиги ёки жойлашуви
жи\агидан ёмок шароит к,ишлок, хужалик товарларига нарх шаклла-
нишини тартибга солувчи ижтимоий нормал шароит х,исобланади.
Натижада уртача ёки яхши ерларда хужалик юритувчи ишлаб чик,а-
рувчилар кушимча ма\сулот ва бинобарин фойда оладилар.
Бу фойда к,иск,а муддатли эмас, балки озми-кугши доимий ху-
сусиятга эга. Барча ерлар мустак,ил товар ишлаб чик,арувчилар томо
нидан эгаллаб олинганлиги сабабли, бу ишлаб чик,арувчилар
ерга
хужалик объекти сифатидаги монополия вужудга келади. Бу х,ол диф
ференциал рентанинг вужудга келишига шарт-шароит яратади.
Шундай к,илиб, дифференциал рента х,осил булишининг таби
ий шарти микдори чекланган ернинг сифати (унумдорлиги)даги
фаркдардир, унинг ижтимоий-ик,тисодий сабаби эса фойдаланила
диган ерларда ик,тисодий жи^атдан ало\идалашган тарзда мустак,ил
хужалик юритишдир.
Дифференциал рента узининг келиб чик,иш шароитларга к,араб
дифференциал рента — I ва дифференциал рента — II га булинади.
Дифференциал рента — I ернинг табиий унумдорлиги билан
боглик, булган саноат марказларига, бозорларга ва алок,а йулларига
як,ин жойлашган серунум ер участкаларида вужудга келади.
Чунки
бундай ер участкаларида сарф-харажатлар даражаси унумдорлиги
наст, бозорлардан, ша.\арлардан ва марказий йуллардан узок жой
лашган ер участкалари ма\сулот бирлигига тугри келадиган хара-
жатга нисбатан кам булади.
232
Дифференциал рента — 1нинг х,осил булиши
Ер
Do'stlaringiz bilan baham: |