З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а


-§. Иктисодиётни давлат томоиидан тартибга солиш



Download 12 Mb.
Pdf ko'rish
bet292/356
Sana09.04.2022
Hajmi12 Mb.
#540335
1   ...   288   289   290   291   292   293   294   295   ...   356
Bog'liq
XUlpqfr92xI6AiJB0uacbQz31oqAKny9M0UR3i3N

2-§. Иктисодиётни давлат томоиидан тартибга солиш, 
унинг мацсади ва вазифалари
Бозор хужалиги шароитида иктиёсодиётни давлат томонидан тар­
тибга солиш крнунчилик, ижро этиш ва назорат килиш хусусияти- 
даги тадбирлар тизимидан иборат булади.
Иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш (ИДТТС) нинг 
объектив имконияти и^тисодий ривожланиш, ишлаб чик^ариш ва 
капитал тупланиши маълум даражага эришганда вужудга келади. Ик.ги- 
содий ривожланишда ^ийинчиликлар усиб ва зиддиятлар тупланиб 
бориши бу имкониятларни х.ак.ик.атга айлантиришни зарур килмб куяди.
\озирги шароитда ИДТТС такрор ишлаб чик^ариш жараёнига 
тегишли бир катор вазифаларни \ал цилишга царатилади. Булар 
жумласига ик^тисодий усишни рагбатлантириш, бандлиликни тар­
тибга солиш, тармок, ва минта^авий тузилмалардаги ижобий сил- 
жишларни куллаб-к^вватлаш, экспортни \имоя к,илиш кабиларни 
киритиш мумкин.
ИДТТС механизми iy iрисидаги туларок, тасаввурга эга булиши 
учун унинг мацсади, вазифалари ва тартибга солиш усуллари \амда 
поста ёки дастакларнни туларо^таисифлаш лозим.
ИДТГСнинг асосий ма^сади ицтисодий на ижтимоий барк,арор- 
ликпи таъминлаш, маижуд тузумии муста\камлаш (мамлакат ичида 
ва халк;аро майдонда) на упи 
у 
лариб туруичи шароитга мослашти- 
риш \исоблаиади.
Бу асосий ма^еаддан бир i^'iiop аник ма^садлар келиб чи^ади. 
Улар жумласига, и^тисодий циклпи бар^арорлаштириш; миллий 
хужаликларнинг тармок, на миптаканий тузилишини такомиллаш- 
гириш; атроф-му\ит \олатипи яхшилаш кабиларни киритиш мум- 
кип. ИД1ТС мак^сади униш на шфаларида аник, намоён булади. Бо- 
юр хужалиги шароитида давлатнинг ик.тисодий вазифалари асосан 
боюр тизимииинг амал к.плишипи снгиллаштириш ва \имоя к;илиш 
максадига >ia булади. Бу со\адаги давлатнинг и^тисодий вазифала- 
ридан куйидаги икки турини ажратиб курсатиш мумкин:
355


1. Бозор тизимининг самарали амал килишига имкон тугдирув- 
чи ^укукий асос ва ижтимоий му^итни таъминлаш;
2. Ракрбатни \имоя кдпиш.
Давлатнинг бошк^а вазифалари иктисодиётни тартибга солиш- 
нинг умумий тамойилларидан келиб чикдди. Бу ерда давлатнинг 
учта вазифаси ало^ида а\амиятга эга:
1. Даромад вабойликни кбайта та^симлаш;
2. Ресурсларни кайтатаксимлаш; .
3. Ик^исодиётни барк^арорлаштириш, яъни иктисодий тебраниш- 
лар вужудга келтирадиган инфляция ва бандлилик даражаси усти- 
дан назорат к^илиш \амда иктисодий усишни рагбатлантириш.
Давлат бозор ик,тисодиётининг самарали амал килишининг шарт- 
шароити \исобланган \укукий асосни таъминлаш вазифаларини уз 
зиммасига олади. Бозор иктисодиёти учун зарурий, хукукий асосни 
Куйидаги тадбирлар такрзо килади: хусусий корхоналарга крнуний 
мавк,еини бериш; хусусий мулкчилик хуцукини аникпаш ва шарт- 
номаларга амал килишини кафолатлаш; корхоналар, ресурсларни 
етказиб берувчилар ва истеъмолчилар уртасидаги муносабаталарни 
тартибга солувчи крнуний битимларни ишлаб чициш ва шу кабилар. 
Узбекистан Республикасининг корхоналар, тадбиркорлик ва акци- 
онерлик жамиятлари туфисидаги крнунлари \амда уларга киритил- 
ган кушимча ва тузатишлар, мулкни давлат тасарруфидан чицариш 
ва хусусийлаштириш буйича тадбирлари бозор иктисодиёти учун 
зарурий, нукский асосни таъминлашга каратилган.
Давлат томонидан ижтимоий му\итни таъминлаш уз ичига ички 
тартибни сак^аш ма\сулот сифати ваогрилигини улчашга андозалар 
белгилаш товарлар ва хизматлар айирбошлашини енгиллаштириш учун 
миллий пул тизимини муомалага киритиш кабиларни олади.
Ракрбат бозор ицтисодиётида асосий тартибга солувчи механизм 
булиб хизмат цилади. Бу шундай кучки, у харидорлар амрига ёки 
истеъмолчилар эркинлигига ишлаб чикарувчи ва ресурсларни етка­
зиб берувчиларни буйсундиради. Рак;обат шароитида куплаб хари­
дорлар томонидан билдирилган талаб ва сотувчиларнинг таклифи 
бозор нархларини белгилайди. Бу шуни билдирадики, ишлаб чица- 
рувчилар ва ресурсларни етказиб берувчилар фак,ат бозор орк^али 
\исобга оладиган истеъмолчилар хо\ишига мослашиши мумкин. Бо­
зор тизимининг иродасига буйсунувчи, ракрбатлашувчи ишлаб чи­
нару вч ил ар фойда олишни ва уз мавк,еиларининг муста\камлашини 
кутади, ким бозор крнунларини бузса, зарар куради ва охир ок,ибатда 
синади. Ракрбат шароитида харидор — бу хужайин, бозор уларнинг 
гумаштаси, корхона эса уларнинг хизматкори \исобланади.
356


Монополия ракрбатнинг урнини алмаштирганда, сотувчилар 
бозорга таъсир курсатиши ёки ундаги нархларни уз манфаатларини 
кузлаб узгартириши мумкин. Монополиялар узларинингтаклифла- 
ри умумий \ажмини тартибга солиш лаёкатидан фойдаланиб, ма\- 
сулот х,ажмини сунъий чеклаш оркали уларга анча юкори нарх бел- 
гилаш ва шу оркали анча баркарор фойда олиши мумкин.
Бозор муносабатлари ривожланган шароитда монополиялар ус- 
тидан икки усулда назорат урнатилади. Биринчи усулда, технология 
ва ицтисодий шароитлар «ракобатли бозор мавжудбулиш имкония- 
тини йукка чикарадиган табиий монополиялар деб номладиган тар- 
мокдарда давлат нархларини тартибга солади ва курсатиладиган хиз- 
матларга андозаларни урнатади. Транспорт, ал о ка, электр куввати 
ишлаб чик,ариш ва бошка ижтимоий фойдаланишдаги корхоналар 
маълум даражада шундай тартибга солинади. Иккинчи усулда, сама- 
рали ишлаб чи^ариш жуда купчилик бозорларда ракрбат ривожи- 
нинг жуда юкори даражасида таъминланиши сабабли давлат ракоба- 
тини кучайтириш ва ^имоя килиш мак,садида монополияларга кар- 
ши конунлар к^абул килади.
Бизнинг Республикада х,ам монопол фаолиятни чеклаш, товар- 
лар бозорида ракрбатни ривожлантириш, истеъмолчилар ва тадбир- 
корлар манфаатини \имоя килишга к^ратилган кагор конунлар кабул 
Килинган.
Бозор тизими кишиларнингтабиий кобилияти, оргтирган били- 
ми ва малакаси х,амда мулкка эгалигини \исобга олиб, уларнинг 
юкори даромад олишини таъминлайди. Шу билан бирга жамиятнинг 
моддий воситаларга эга булмаган, билим ва малака даражаси паст, 
лаёкати \ам юкори булмаган аъзолари, кариялар, ногиронлар, иш- 
сизлар ёлгиз ва карамогида болалари булган аёллар жуда кам даромад 
олади ёки бозор тизими доирасида ишсизлар каби умуман даромадга 
эга булмайди. Кискаси, бозор тизими пул даромадларини ва миллий 
ма\сулотни жамият аъзолари уртасида таксимлашда бирмунча тенг- 
сизликларни келтириб чикаради. Ш у сабабли давлат уз зиммасига 
даромадлартенгсизлигини камайтириш вазифасини олади. Бу вазифа 
бир катор тадбир ва дастурларда уз ифодасини топади.
Биринчидан, трансферт туловлари оркаси му\тожларни, ноги- 
ронларни ва бировнинг карамогида булгапларни нафакалар ,\амда 
ишсизларни ишсизлик нафакалари билан таъминлайди. Ижтимоий 
таъминот дастурлари оркали пенсионерлар ва карияларга молиявий 
ёрдам курсатилади.
Бу барча дастурлар давлат бюджета маблагларини, жамиятнинг 
кам даромад олган ёки умуман даромадга эга булмаган аъзолари 
\исобига кайтатаксимлайди.
357


Иккинчидан, давлат бозорни тартибга солиш нули билан, яъни 
талаб ва таклиф таъсирида урнатиладиган нархларни узгартириш 
нули билан \ам даромадларнингтак.симланишига таъсир курсатади. 
Меъёрдаги ози^-ов^ат товарларига урнатиладиган имтиёзли нарх- 
лар ва иш х,ак,ининг энг кам (минимал) даражаси х1ак>
идаги крнун- 
чилик давлатнинг, а\олининг маълум котлами даромадларини оши- 
ришга царатилган тадбирларининг яна бир мисолидир.
Давлат жамият аъзолари уртасида даромадларни кбайта такримлаш- 
да соли^тизимидан \ам кенг фойдаланади (солик, имтиёзлари орк^али).
Бозор механизмининг ресурсларни кбайта та^симлашдаги лаё- 
к^атсизлиги икки \олагда куринади, яъни рак^обатли бозор тизими: 
1) маълум товарлар ва хизматларнинг кам микдорини ишлаб чик,а- 
ради; 2) ишлаб чи^ариши узини окдаган айрим товарлар ва хизмат- 
ларга ресурсларнинг \ар к^андай турини ажратиш хрлатида булмайди.
Ресурсларнинг кбайта такримланиши товарларни ишлаб чик.ариш 
ёки истеъмол кдлиш билан боглик^фойда ёки зарар, учинчи томон- 
га, яъни бевосита харидор ёки сотувчи х^исобланмаганлар томонга 
«жойини узгартирса» вужудга келади. Бу кушимча Самара деб атала- 
ди, чунки у бозор катнашчиси \исобланмаганлар хиссасига тугри 
келувчи фойда ёки зарарни ифодалайди. Бунга атроф-му\итнинг 
ифлосланишини мисол к,илиб келтириш мумкин. Киме корхонаси 
узларининг саноат чи^итларини кул ёки дарёга окизса, бу чуми- 
лувчилар, балик^чилар ва атрофдаги а\олига зарар келтиради.
Ишлаб чик;арувчи эса му\офаза иншоот ва ускуналар урнатма- 
ганлиги х,исобига ишлаб чикариш харажатларининг анча паст дара- 
жасини таъминлайди. Давлат ресурсларининг номутаносиб тацсим- 
ланиши вужудга келтирадиган бу \олатларни тартибга солиш учун 
крнунчилик тадбирларини куллайди ёки махсус солик, ва жарима- 
лардан фойдапанади.
Масалан, атроф-му\ит ва сув ^авзаларининг ифлосланишини 
такикдовчи ёки чекловчи конунлар, ишлаб чик,арувчиларни узла­
рининг саноат чикитларини ишлаб чикариш жараёнида ифлослан- 
ган сувни тозаловчи курилмалар сотиб олиш ва урнатиш билан йукр- 
тишга мажбур кдлади.
Бош ка \олда давлат махсус соликдарни киритиш ёрдамида, ат- 
роф-му\итни ифлослантирувни корхоналарга бош^аларга келтири- 
ши мумкин булган зарарни юклашга \аракат кдлади.
Давлат бир к,атор йуллар билан ресурсларнинг номутаносиб так,- 
симланиши келтириб чи^арадиган ок,ибатларни юмшатишга \ам \apa- 
кат килади.
358


Биринчидан, истеъмолчиларнинг аник,товар ва хизматларни ха- 
рид к,илиш кобилиятини ошириш йули билан уларнинг талаби кен- 
гайтирилди. Маласан, бизнинг Республикамизда исло\отларнингдаст- 
лабки даврида озик-овкат мах,сулотларига талон тизими жорий эти- 
лиши паст даромадли оилаларнинг озик-овкат ма\сулотларига булган 
талабини оширади ва шу оркали ресурсларнинг номутаносиб так- 
симланишини бартараф килади.
Иккинчидан, давлат таклифни ошириш максадида ишлаб чика- 
ришни субсидиялаши мумкин. Субсидиялар ишлаб чикарувчилар- 
нинг зарарларини кискартиради ва ма\сулотларни ишлаб чикариш- 
да ресурсларнинг етишмаслиги бартараф киланади.
Учинчидан, давлат айрим товарлар ва ижтиомий неъматларни 
ишлаб чикарувчиси сифатида чикади. Бундай тармокдар давлат мулк- 
чилигига асосланади ва давлат томонидан бевосита бошкарилади 
ёки уларни молиялаштиришни давлат уз зиммасига олади.
Булар фан, таълим, соликни сакдаш, миллий мудофаа, фавку- 
лодда руй берадиган табиий х,одисаларга карши кураш, ички тар- 
тибни саклаш шулар жумласидандир.
Давлат бюджет маблаглари \исобига ресурсларни хусусий со\ада 
Кулланилишдан бушатади, \амда уларни ижтимоий неъмат ва хиз- 
матлар ишлаб чикаришга йуналтириш мумкин. Шундай килиб, дав­
лат мамлакат миллий ма^сулоти таркибида му^им узгаришларни 
амалга ошириш максадида ресурсларни кайтатаксимлайди.
Иктисодиётни баркарорлаштириш, яъни икти^одиётнинг барча 
сох,аларини ресурслар билан таъминлаш, туликбандлилик ва нарх- 
ларнинг баркарор даражасига эришишда ёрдам бериш х1амда икти- 
содий усишни рагбатлантириш давлатнинг энг му\им вазифаси 
\исобланади.
Иктисодиётдатуликбанллиликни таъминлаш учун умумий сарф- 
лар, яъни хусусий ва'давлат сарфларининг \ажми етарли булмаса, 
давлат бир томондан ижтимоий неъматлар ва хизматларга уз хара- 
жатларини купайтиради, бошка томондан хусусий секторнинг сарф- 
ларини рагбатлантириш максадида соликларни кискартиради.
Агар жами сарфлар туликбандлилик шароитида таклиф \ажми- 
дан ошиб кетса, бу нархлар даражасининг кутарилишига олиб кела- 
ди. Жами сарфларнинг мазкур ортикча даражаси инфляцион хусу- 
сият касб этади. Бундай \олда давлат соликдарни ошириш оркали 
хусусий сектор сарфларини кискартириш ва шу йул билан ортикча 
сарфларни тугатишга \аракат килади. Иктисодиётда ишсизлик мав-
359


жуд булганда давлат са рф л ари н и н г купайиши жами сарфлар, ишлаб 
чик^ариш \ а ж м и ва б а н д л и л и к н и н г у с и ш и г а олиб келади. Уз навба- 
тида, соли кд арн ин г ки скари ш и ёки трансферт туловларининг куп а­
й иш и даром адларн и купайтиради. Б уд аром адл ар шахсий сарф л ар- 
нинг уси ш и н и рагбатлантиришга хизмат килади.
Давлат уз ишлаб чи к ари ш и н и молиялаш тириш дан таш кари иж- 
ти ом и й сугурта ва ижтимоий таъминотнинг бир катор дастурларини 
амалга ош ирадй, икти сод иётни н г хусусий ва кооператив секторида 
даромадларни к,айта такримлайди. Давлат тартибга солувчи хусуси- 
ятга эга булган бир катор вазиятларни \а м амалга оширади. Буларга 
атроф-мух.итни \ и м о я к и л и ш , а \о л и соглигини сакдаш , буш и ш чи 
у ри нл арига эга б у л и ш н и н г тен г ш а рои ти н и таъ м и нл аш ва маълум 
со^аларда нарх белгилаш ам алиёти устидан назорат к и л и ш ва шу 
кабиларни киритиш мумкин.

Download 12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   288   289   290   291   292   293   294   295   ...   356




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish